....................................................................για τον Άνθρωπο και τις αξίες που χάνονται στην εποχή μας...
................................................................... Όποιος Ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά" Ρήγας Φεραίος...

Τετάρτη 10 Οκτωβρίου 2012

Γόνδολες και βάρκες στο μεγάλο κανάλι της Βενετίας

Παρά το πέρασμα των ετών, η Βενετία δεν έχει χάσει το μυστήριο και την αίγλη που την χαρακτήριζαν την περίοδο της Αναγέννησης, την περίοδο δηλαδή της μεγάλης της άνθησης. Όταν βρίσκεσαι εκεί σου δημιουργείται η εντύπωση πως θα δεις δίπλα σου να περνούν άνθρωποι ντυμένοι με τις παραδοσιακές βενετσιάνικες φορεσιές ή τις περίφημες στολές του Καρναβαλιού. Πρόκειται για μια μοντέρνα και σύγχρονη πόλη, η οποία, όμως, χάρη στην παράδοσή της, αλλά και το ομιχλώδες κλίμα της, σε κάνει να πιστεύεις πως έχει πάντα κάτι να σου αφηγηθεί, μια ιστορία για τους Δόγηδες, ένα παραμύθι με ήρωες του Καρναβαλιού, να σου αποκαλύψει μια ερωτική ιστορία, την οποία οι πρωταγωνιστές της προσπαθούσαν να καλύψουν πίσω από μάσκες και πολυτελή κοστούμια.
Χτισμένη στη θάλασσα της Αδριατικής, πάνω σε πολυάριθμα μικρά νησιά, τα οποία επικοινωνούν μεταξύ τους μέσω γεφυρών, η Βενετία είναι η πρωτεύουσα της περιοχής Βένετο στην Ιταλία. Σύμφωνα με την παράδοση, χτίστηκε στις 24 Μαρτίου του 421 μ.χ. με κύρια βιοποριστική ασχολία των κατοίκων τη… θάλασσα. Η καίρια θέση της πάνω στη λιμνοθάλασσα με τα αβαθή νερά προσέλκυσε πολλούς πρόσφυγες, με αποτέλεσμα σιγά σιγά να αναπτυχθεί η θαλασσοκράτειρα Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας, μια μεγάλη ναυτική και εμπορική δύναμη κατά τον Μεσαίωνα και την Αναγέννηση.
Για να επισκεφθείτε τα αξιοθέατά της δεν θα χρειαστείτε αυτοκίνητο, αφού οι μετακινήσεις γίνονται με μικρές βάρκες ή με τις, γνωστές σε όλους, γόνδολες. Ένας υδάτινος λαβύρινθος, γεμάτος με παραδοσιακά κτίρια σε διάφορες αποχρώσεις, φωταγωγημένες γέφυρες και αινιγματικά σοκάκια.
Αξίζει να επισκεφθείτε τον ναό του Αγίου Μάρκου, προστάτη της πόλης, με το πλούσιο ιερό του, το Pala d’ Oro, και το λιοντάρι του Αγίου Μάρκου στο προαύλιο του ναού. Το Παλάτι των Δόγηδων στολισμένο με τις περίφημες τοιχογραφίες και την πασίγνωστη Γέφυρα των Στεναγμών που συνδέει το Παλάτι με τη Φυλακή της Δημοκρατίας και έχει πάρει το όνομά της από τους θρήνους των πολιτικών που την διέσχιζαν, όταν καταδικάζονταν και οδηγούνταν στα κελιά της φυλακής.
Η Βενετία, μια πόλη- μουσείο, μαγεύει τον επισκέπτη με την απόκρυφη αύρα της, την ομίχλη που την σκεπάζει, τα γραφικά δρομάκια της, τη ρομαντική της ατμόσφαιρα Ένα ταξίδι που μένει αξέχαστο στον ταξιδιώτη!
Από τη Σίσσυ Στρέμπα


______________________
*από το: http://fouska.net/%CE%B9%CF%84%CE%B1%CE%BB%CE%AF%CE%B1-%CE%B2%CE%B5%CE%BD%CE%B5%CF%84%CE%AF%CE%B1/

Παρασκευή 28 Σεπτεμβρίου 2012

Αλμοδόβαρ: "Mη διαστρεβλώνετε τη σιωπή μου κύριε πρωθυπουργέ"

 ΝΕΑ - ΕΙΔΗΣΕΙΣ                                                                                                                                 



Με ανοιχτή του επιστολή ο auteur στέκεται στο πλευρό των Ισπανών που διαδήλωσαν κατά της λιτότητας



Την οργή του Πέδρο Αλμοδόβαρ προκάλεσαν οι ευχαριστίες του Ισπανού πρωθυπουργού Μαριάνο Ραχόι από τη συνδιάσκεψη της Νέας Υόρκης όπου παραβρέθηκε, προς «τη σιωπηλή πλειοψηφία των Ισπανών που δε διαδηλώνει».

Με ανοιχτή επιστολή του που δημοσίευσε η Huffington Post, o αγαπημένος auteur επιτέθηκε στον Ραχόι ζητώντας του να ερμηνεύει όπως τον συμφέρει τη «σιωπή» όσων δε βρέθηκαν την Τρίτη στη διαδήλωση στην πλατείας Νεπτούνο της Μαδρίτης.

«Κύριε Ραχόι, εγώ είμαι ένα κομμάτι αυτής της σιωπηλής πλειοψηφίας που δεν διαδήλωσε στις 25 Σεπτεμβρίου και σας παρακαλώ να μην διαστρεβλώνετε και πολύ περισσότερο να μην χρησιμοποιείτε την σιωπή μου», απαντά ο σκηνοθέτης καταγγέλλοντας τον τρόπο προβολής από την κρατική τηλεόραση των γεγονότων και των επεισοδίων που σημειώθηκαν και δηλώνοντας ευθέως ότι συμφωνεί με τα συνθήματα του πλήθους, που «βρυχήθηκε» -όπως γράφει- κατά των μέτρων λιτότητας.

« ...οι περισσότεροι διαδηλωτές κουβαλάνε εκτός από τις φωνές τους και τα πολύ σωστά συνθήματα τους («Κλέβουν, Δέρνουν, Δεν μας Εκπροσωπούν») μια φωτογραφική μηχανή ή ένα απλό κινητό, των οποίων οι εικόνες δεν θα παρουσιαστούν στην κρατική τηλεόραση αλλά μπορεί ο καθένας να της δει σε άλλα ψηφιακά μέσα ή στο youtube» αναφέρει ο Αλμοδοβάρ στην επιστολή του.

Ο σκηνοθέτης ξεκινά παραδεχόμενος ότι καμιά φορά ακόμα κι όταν είναι βυθισμένος στο έργο του και την κατασκευή των ιστοριών του, ασθάνεται ότι η πραγματικότητα, αυτό που συμβαίνει γύρω του, είναι πολύ πιο δυνατό και σημαντικό: «Είναι αλήθεια πως ο σύγχρονος άνθρωπος χρειάζεται μια μυθιστορηματική δόση σε καθημερινή βάση, χωρίς την οποία δεν θα κατάφερνε να ζήσει, αλλά επίσης είναι γεγονός ότι συχνά τα μουγκρητά της πραγματικότητας που περνούν μέσα από τις τηλεοράσεις και τις οθόνες των υπολογιστών μας είναι τόσο ισχυρά που σε αφήνουν χωρίς ανάσα και με την αίσθηση πως μια ταινία είναι κάτι ασήμαντο αν την συγκρίνεις με αυτά» ξεκινάει την ανοιχτή διαμαρτυρία του ο βραβευμένος δημιουργός.

«Οι εικόνες και ότι άλλο μας περιστοιχίζει είναι αντικείμενο που μπορεί κανείς να διαχειριστεί, το χρώμα, οι λέξεις, οι χειρονομίες, οι προθέσεις, όλα εξαρτώνται από τον αφηγητή. Κάθε πραγματικότητα μπορεί να έχει το ένα ή το άλλο νόημα, ανάλογα με το συμφέρον αυτού που αφηγείται. Οι εκπρόσωποι της κυβέρνησης, ο ίδιος ο πρόεδρος, μπορούν να αφηγηθούν αυτό που συνέβη στο Νεπτούνο όπως τους ευχαριστεί, το κάνουν κάθε μέρα άλλωστε, αλλά ευτυχώς στις εποχές που ζούμε είναι απίθανο» λέει σε άλλο σημείο του κειμένου του, αναφερόμενος στις καταγγελίες για βίαιη καταστολή του κύματος των διαδηλωτών από τους αστυνομικούς.

Δείτε εδώ ολόκληρη την πρωτότυπη επιστολή του Αλμοδόβαρ.

Τετάρτη 27 Ιουνίου 2012

Άγονη γραμμή. «Κέα, Κύθνος, Σέριφος, Κίμωλος, Μήλος, Φολέγανδρος, Σίκινος, Αμοργός και Ανάφη


Κατάπλους

Άγονη γραμμή. «Κέα, Κύθνος, Σέριφος, Κίμωλος, Μήλος, Φολέγανδρος, Σίκινος, Αμοργός και Ανάφη έχουν, φαίνεται, πολλάς αμαρτίας ακόμη να πληρώσουν, ιδία δε αι τέσσαρες τελευταίαι, διότι αι πρώται πέντε εξοικονο-μούνται οπωσδήποτε πότε με τα βαποράκια του Τόγια και πότε με τα καΐκια των». Από ανοικτή επιστολή του Ιακ. Δεκαβάλλα γραμμένη το 1912 και δημοσιευμένη στην εφημερίδα «Εστία», με αποδέκτη τον πρωθυπουργό της πατρίδας μας.
Τι μας χωρίζει κυρίως από τότε; Η καθαρεύουσα! Και τα ονόματα! Επειδή επί της ουσίας δεν μας χωρίζει τίποτα. Η άγονη έχει μείνει άγονη. Και οι τέσσερις τελευταίες κανείς δεν ξέρει αν θα μπορέσουν ποτέ να ξεπληρώσουν τις αμαρτίες τους. Αντίθετα, φαίνεται πως απέκτησαν πολλές αμαρτίες και οι πέντε πρώτες. Και όχι μόνο. Όπως η Ελλάδα δεν μπορεί να ξεπληρώσει τα χρέη της, έτσι και η άγονη, που απλώνεται πια σε ολόκληρο το Αιγαίο, δεν μπορεί να ξεπληρώσει τις αμαρτίες της.
Είμαστε 100 χρόνια μετά; Ή μήπως γυρίσαμε 100 χρόνια πριν; Το παρελθόν και το παρόν έγιναν ένα –και γι’ αυτό σίγουρα δεν φταίει το παρελθόν. Υπάρχει βέβαια και ένα άλλο παρόν –το παρόν της ποντοπόρου ναυτιλίας– που κλείνει στα φετινά Ποσειδώνια έναν κύκλο δεκαετίας, από τους πιο επιτυχημένους στην ιστορία της, άσχετα με τις δυσκολίες των τελευταίων δύο ετών. Ατυχώς, το παρόν αυτό δεν έχει καμιά σχέση με το παρόν της ακτοπλοΐας, ίσως επειδή συντελείται εκτός της εμβέλειας του ελληνικού κράτους, σε αντίθεση με εκείνο της ακτοπλοΐας.
Διαβάστε τη συνέχεια στον «Ε» Ιουνίου…

Τρίτη 28 Φεβρουαρίου 2012

Μεταφορά συνταξιοδοτικών και εργασιακών δικαιωμάτων από το εξωτερικό στην Ελλάδα


Γράφει ο/η laerta   

Η μεταφορά των συνταξιοδοτικών και ασφαλιστικών δικαιωμάτων Ελλήνων υπηκόων της αλλοδαπής, από τη χώρα όπου έζησαν στην Ελλάδα, αποτελεί μια σύνθετη διαδικασία και μια πρόκληση στην οποία όμως έχει αποκτηθεί μέχρι σήμερα μια σημαντική εμπειρία.
Από το 1992 και με την πρώτη μαζική επιστροφή Ελλήνων υπηκόων και ομογενών προς την Ελλάδα δημιουργήθηκε η ανάγκη ρύθμισης της διαδικασίας αυτής. Το έτος εκείνο ο Ν. 1276/92 αναγνώρισε το δικαίωμα της προαιρετικής ασφάλισης ασθένειας επαναπατρισθέντων Ελλήνων υπηκόων και ομογενών συνταξιούχων αλλοδαπού φορέα.
Είναι γνωστό ότι το ελληνικό ασφαλιστικό και συνταξιοδοτικό σύστημα είναι ήδη σύνθετο στην Ελλάδα και, κατά συνέπεια, οι ηλικίες συνταξιοδότησης αλλά και τα δικαιώματα συνταξιοδότησης διαφέρουν πολύ από κατηγορία σε κατηγορία. Έτσι οι γυναίκες είχαν μέχρι πρόσφατα δικαίωμα σύνταξης στα 15 εργάσιμα χρόνια, οι υπηρετούντες σε μάχιμες υπηρεσίες στα σώματα ασφαλείας και στο στρατό είχαν δικαίωμα στα 58 χρόνια ηλικίας, οι υπηρετούντες σε βαριά και ανθυγιεινά επαγγέλματα 5-8 χρόνια νωρίτερα του κανονικού ορίου ηλικίας, ενώ το κανονικό όριο συνταξιοδότησης διέφερε από 58 σε 60, 65 και σε ορισμένες κατηγορίες και στα 67 έτη ηλικίας (όπως καθηγητές πανεπιστημίου κ.α.).

Μέσα από αυτό το δαιδαλώδες σύστημα αναγνώρισης συνταξιοδοτικού δικαιώματος και τις διμερείς συμβάσεις κοινωνικής ασφάλισης που υπογράφηκαν από το 1983 και μετά, το Ίδρυμα Κοινωνικών Ασφαλίσεων (ΙΚΑ) προσπάθησε να κατηγοριοποιήσει τους ομογενείς από τη Βόρειο Αμερική, τον Καναδά, την Αυστραλία και τη Νέα Ζηλανδία και να δημιουργήσει μια υπηρεσία διεκπεραίωσης των συνταξιοδοτικών και ασφαλιστικών δικαιωμάτων των πολιτών από τις χώρες αυτές. 

Με ορισμένες χώρες όπως ο Καναδάς (1997), οι ΗΠΑ (1994) και η Νέα Ζηλανδία (1994) υπάρχουν ήδη ειδικές διακρατικές συμβάσεις κλασικού τύπου αναγνώρισης των δικαιωμάτων των παλιννοστούντων ομογενών. Αυτό διευκόλυνε τις ελληνικές υπηρεσίες, του Υπ. Απασχόλησης και Κοινωνικής Προστασίας, του Υπ. Εξωτερικών (με τα δραστήρια προξενεία του στο εξωτερικό) και του ίδιου του ΙΚΑ, να ανταποκριθούν άμεσα και να εφαρμόσουν τις διατάξεις των παραπάνω ειδικών συμβάσεων.
Υπάρχουν βέβαια ακόμη πιεστικές καταστάσεις επαναπατρισμού ομογενών από χώρες της πρώην ΕΣΣΔ, τις Βαλκανικές χώρες και άλλες χώρες εκτός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπου η ρύθμιση των συνταξιοδοτικών δικαιωμάτων αλλά και η ικανότητα μεταφοράς από τον ασφαλιστικό οργανισμό της αλλοδαπής δεν ήταν πλήρως κατοχυρωμένες. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις η αντιμετώπιση είναι δύσκολη διότι δεν υπάρχει μια αμφίδρομη και ισότιμη σχέση του ελληνικού με τον ξένο ασφαλιστικό φορέα. Σε αυτές τις περιπτώσεις οι λύσεις που δόθηκαν και συνεχίζουν να δίνονται δεν μπόρεσαν να είναι οι τέλειες. 
Περιληπτικά αναφέρεται ότι οι κατηγορίες ασφαλιστικής κάλυψης εργαζομένων στην Ελλάδα είναι και αυτές αρκετά σύνθετες, έτσι έχουμε ασφάλιση γήρατος μετά το όριο ηλικίας της συγκεκριμένης κατηγορίας επαγγέλματος, συντάξεις αναπηρίας, συντάξεις θανάτου για τους επιζώντες, αλλά και προαιρετική ασφάλιση ασθένειας όπως αναφέρθηκε παραπάνω. Στις περισσότερες των περιπτώσεων, οι παροχές των παραπάνω σχημάτων ασφάλισης δεν είναι και υπερβολικά μεγάλες.
Εδώ προκύπτει το θέμα εάν η σύνταξη που χορηγείται στο εξωτερικό είναι πολύ μεγαλύτερη από τις περιορισμένες παροχές που προβλέπει το ΙΚΑ, τι πρέπει να κάνει ο επαναπατριζόμενος ασφαλισμένος. Οι εναλλακτικές δυνατότητες που έχει είναι: 
α) να διατηρήσει το δικαίωμα είσπραξης της σύνταξης από το φορέα του εξωτερικού με άμεση καταβολή της σε τραπεζικό οργανισμό της Ελλάδας ή και του εξωτερικού με ανταπόκριση στην Ελλάδα και β) να εξετάσει την περίπτωση μεταφοράς των δικαιωμάτων του στην Ελλάδα.
Η πρώτη επιλογή είναι σχετικά εύκολη. Στην περίπτωση αυτή ισχύουν οι διατάξεις των Ν. 2238/94, 2065/92 σχετικά με τη φορολογία των συντάξεων εξωτερικού στην Ελλάδα, σύμφωνα και με το ελληνικό φορολογικό σύστημα.
Για την δεύτερη επιλογή και μέσα από το σύστημα που επικρατεί, ο ασφαλισμένος ομογενής πρέπει να έχει ήδη κατοχυρώσει τα συνταξιοδοτικά του δικαιώματα στις παραπάνω χώρες και να πιστοποιήσει αυτή την ασφαλιστική κάλυψη με επίσημες μεταφράσεις των κατά τόπους ελληνικών προξενείων. Με τα παραστατικά αυτά ζητά από το Ενιαίο Ταμείο Ασφάλισης Μισθωτών ΙΚΑ-ΕΤΑΜ την αναγνώριση των δικαιωμάτων από το εξωτερικό και την παροχή σύνταξης στην Ελλάδα με την εικονική αποδοχή των συντάξιμων χρόνων που υπολείπονται.
Η διαδικασία φαίνεται να είναι αρκετά ομαλή εφόσον πληρούνται μερικοί βασικοί κανόνες της ελληνικής συνταξιοδοτικής νομοθεσίας, όπως :
α) Συμπλήρωση του 58ου ή 60ου ή 65ου έτους ηλικίας, ανάλογα με την περίπτωση
β) Συμπλήρωση ελαχίστου ορίου 10.500 ασφαλισμένων ημερομισθίων
γ) Να μην έχουν προφανή αναπηρία, οπότε περιέρχονται σε άλλη κατηγορία συντάξεων
δ) Να διαμένουν μόνιμα στην Ελλάδα
ε) Να μην έχουν άλλη συνταξιοδοτική κάλυψη από ελληνικό οργανισμό, και
στ) Να διατηρούν την ελληνική υπηκοότητα
Η μεταφορά των ασφαλιστικών δικαιωμάτων σε περίπτωση μη συνταξιοδοτημένου ακόμη Έλληνα ομογενή γίνεται κατά αναλογία των δικαιωμάτων που μπορεί να πιστοποιήσει πάντα στο ΙΚΑ. Για την περίπτωση μιας ενδεχόμενα ελλιπούς κάλυψης ασφάλισης ασθένειας από τον ασφαλιστικό οργανισμό της αλλοδαπής, το ΙΚΑ δημιούργησε επίσης το σύστημα της προαιρετικής ασφάλισης ασθένειας, το οποίο αποδείχθηκε αρκετά ελκυστικό.
Με την καταβολή εισφοράς ισόποσης προς το 8% της πλήρους σύνταξης, οι πολίτες αυτοί έστω και αν δεν έχουν καμία σύνταξη, έστω και αν δεν έχουν ασφάλιση ασθένειας από άλλο οργανισμό, και έστω και αν δεν εργάζονται σε συστηματική βάση, μπορούν να «εξαγοράσουν» τα δικαιώματα ασφάλισης ασθένειας σε αρκετά χαμηλό κόστος, όπως θα έκαναν ενδεχόμενα και με ένα συνήθη ιδιωτικό οργανισμό ασφαλειών ασθένειας.
Χρειάζεται παραπέρα βελτίωση του συστήματος όπως η σύναψη συμφωνίας διμερούς διακρατικής σύμβασης με την Αυστραλία, τη Νότια Αφρική και άλλες χώρες. Η ενεργοποίηση των γραφείων εργατικών συμβούλων των ελληνικών προξενείων του εξωτερικού, όπου βέβαια υπάρχουν, τα οποία είναι ενημερωμένα σχετικά με τις διαδικασίες είναι επίσης σημαντική. Και ο ρυθμός επανόδου των ομογενών στην Ελλάδα, ιδιαίτερα από τη Βόρειο Αμερική, δεν είναι πια ιδιαίτερα μεγάλος. Υπάρχει όμως πάντα η ελπίδα για μια ουσιαστικότερη βελτίωση και εξομάλυνση της διαδικασίας.


Links: www.ggae.gr/palinnostisi/assist.el.asp
www.ggae.gr/diaspora/assist.el.asp
www.ika.gr

Παρασκευή 10 Φεβρουαρίου 2012

Προειδοποιητικό μήνυμα στην κυβέρνηση ότι «δεν δέχονται την κατάργηση των μειωμένων συντελεστών ΦΠΑ στα νησιά του Αιγαίου»


Ακόμα και με παραιτήσεις απειλούν βουλευτές για το ΦΠΑ στα νησιά


Ρεπορτάζ: Κωνσταντάτου Μαριάνθη
----------------------------------------






Προειδοποιητικό μήνυμα στην κυβέρνηση ότι «δεν δέχονται την κατάργηση των μειωμένων συντελεστών ΦΠΑ στα νησιά του Αιγαίου» στέλνουν 19 βουλευτές από ΠΑΣΟΚ, ΝΔ και ΛΑΟΣ που εκλέγονται σε νησιωτικές περιοχές, καλώντας παράλληλα «την κυβέρνηση να εξαντλήσει κάθε δυνατότητα για να την αποφύγει».
 

Στη δήλωση τους οι βουλευτές τονίζουν ότι το συγκεκριμένο μέτρο «δεν αποτελεί ζήτημα ιδιαίτερης μεταχείρισης των νησιωτών, αλλά αντιθέτως, μέτρο που διασφαλίζει τη συνεισφορά χωρίς διακρίσεις στα δημόσια βάρη» και ότι ενδεχόμενη κατάργηση του «θα πλήξει ανεπανόρθωτα το κόστος διαβίωσης, θα εκμηδενίσει την ανταγωνιστικότητα των προϊόντων και υπηρεσιών και θα οδηγήσει σε κλείσιμο επιχειρήσεων και εκτόξευση της ανεργίας».
Οι βουλευτές χαρακτηρίζουν το θέμα «ζωτικής σημασίας» και σύμφωνα με πληροφορίες κάποιοι φέρονται να είναι έτοιμοι ακόμα και να παραιτηθούν αν η κυβέρνηση φέρει στη Βουλή το συγκεκριμένο μέτρο.
Την επιστολή υπογράφουν από το ΠΑΣΟΚ οι κ.κ. Νικόλαος Ζωίδης, Γεώργιος Κασσάρας, Δημήτριος Κρεμαστίνος, Συμεών Κεδίκογλου, Κατερίνα Περλεπέ-Σηφουνάκη, Γιώργος Παπαμανώλης, Παναγιώτης Ρήγας, Ροδούλα Ζήση, Κώστας Καρτάλης, Πυθαγόρας Βαρδίκος και Ελπίδα Τσουρή.
Από την ΝΔ οι κ.κ. Γιάννης Βρούτσης, Σπύρος Γαληνός, Αθανάσιος Νάκος, Κωστής Μουσουρούλης, Μίκα Ιατρίδη, Σίμος Κεδίκολγου, Κώστας Μαρκόπουλος.
Από τον ΛΑΟΣ τη δήλωση υπογράφει Παύλος Μαρκάκης.

Τετάρτη 1 Φεβρουαρίου 2012

Χρόνης Μίσσιος: Είναι επιτακτική η ανάγκη της συνεργασίας



Ζούμε σ’ ένα σύστημα ανήθικο, παράλογο, αφύσικο και παραπλανητικό" ο Χρόνης Μίσσιος, σ' αυτό το δεύτερο και τελευταίο μέρος της συνέντευξης, μιλά στην Κρυσταλία Πατούλη τονίζοντας μεταξύ άλλων, ότι "για πρώτη φορά ίσως στην ιστορία του κόσμου είναι τόσο επιτακτική η ανάγκη της συνεργασίας των λαών σ’ ένα παγκόσμιο κίνημα το οποίο θα φέρει την αλλαγή" και πως "Δεν αρκεί, απλώς, να θέλουμε μια άλλη ζωή, πρέπει να την κατακτήσουμε!". 
Η σημερινή αντίσταση, ρωτάς, αν είναι να είσαι ο εαυτός σου; Αυτό είναι το σημαντικότερο. Αλλά κι ο εαυτός σου, προς τα πού; Ε, στις πιο μαύρες ώρες ο άνθρωπος ξεφυτρώνει κάτι κάποια στιγμή, αν νιώθει! Για να έχεις συναισθήματα, όμως, πρέπει να νιώθεις συναισθήματα, να έχεις, την απαραίτητη αυτογνωσία. Αλλά η σημερινή ζωή των ανθρώπων όπως είναι οργανωμένη είναι και αποσυναισθηματοποιημένη, ή τα συναισθήματα που νιώθει ο σημερινός άνθρωπος, και ιδίως ο νέος άνθρωπος, είναι κυρίως αρνητικά. Είναι συνεχώς αρνητικά φορτισμένος! Είτε θα δει τον προϊστάμενο, είτε θα δει τον μπάτσο, είτε θα δει οποιονδήποτε μέσα σε κάποιες σχέσεις οι οποίες είναι αρνητικές. Ζούμε σ’ ένα σύστημα ανήθικο, παράλογο, αφύσικο και παραπλανητικό. Λέει ο Μπορις Βιαν: «σ’ ένα σύστημα που εκθειάζει τον πόλεμο και απαγορεύει τον έρωτα», που θεωρεί τον έρωτα αμαρτία, σ’ ένα σύστημα που καθαγιάζει την εκμετάλλευση του ανθρώπου από άνθρωπο, σ’ ένα σύστημα που δεν σέβεται την προσωπικότητα του ανθρώπου, τον υποτάσσει κάτω από μια εξουσία, σ’ ένα σύστημα που παράγει άχρηστα πράγματα.
Σε ένα σύστημα, που η διαφήμιση, είναι ο τρομακτικότερος οδοστρωτήρας του καταναλωτισμού που ισοπεδώνει την ψυχή του ανθρώπου, το νόημα της ζωής του και μετατρέπει τους πόρους του πλανήτη σε απορρίμματα και που δυστυχώς, κανείς τον δεν καταγγέλλει, αυτόν τον καρκίνο που λέγεται διαφήμιση, και που «καβαλάει» σε κάθε δημιούργημα ανθρώπινο, είτε πρόκειται για κάποιο κινηματογραφικό έργο, είτε πρόκειται για κάποια συνέντευξη, διακόπτοντας, για να πλασάρει π.χ. την κυρία που γλύφει το παγωτό! Βλέπεις κάτι και σου βάζουν αυτές τις αηδίες και μετά λες τι να έβλεπα πριν; Έχεις ξεχάσει! Πολτοποιούν το μυαλό του θεατή.
Ο ρατσισμός, δε, εναντίον του θηλυκού γένους μέσα στην ελληνική κοινωνίαείναι κυρίαρχο στοιχείο. Τι μου λες, εσύ, για Αλβανούς και γι’ άλλους ξένους. Υπάρχει μεγαλύτερος ρατσισμός από το πώς αντιμετωπίζεται η γυναίκα μέσα στην ελληνική κοινωνία; Είναι φριχτά πράγματα αυτά, δηλαδή, αν κάτσουμε να μιλήσουμε για το πόσες πλευρές του ανθρώπου αγγίζει αυτό το θέμα, θα καταλάβουμε τι έγκλημα συντελείται σήμερα εναντίον της ανθρώπινης ζωής.
Και το πώς αντιμετωπίζονται τα παιδιά; Εκεί είναι τεράστιο πρόβλημα, άλλο πρόβλημα. Τα βάζουν, ενώ απαγορεύεται να δουλεύουν, και τα εκπορνεύουν από μικρά, και κανείς δεν διαμαρτύρεται αν ένα ανήλικο παιδί διαφημίζει γαριδάκια. Τι έγκλημα είναι αυτό; Τόσο άσχημα είναι τα πράγματα... Είναι, περίπου: ο σώζον εαυτόν σωθήτω. Στο Πήλιο, οι φίλοι μου που έχουν πάει εκεί και ζουν καλλιεργώντας τη γη, βρήκαν ένα σύνθημα που λέει: «Μας σκοτώνουν από δέκα χρονών και μας θάβουν στα ογδόντα». Σκοτώνουμε τα παιδάκια, τα θάβουμε μετά στα ογδόντα και λέμε ότι ο μέσος όρος ζωής αυξήθηκε!
Τους βλέπεις και αραδιάζουν παιδιά σ’ έναν κόσμο ο οποίος είναι εφιάλτης και ταυτόχρονα δεν νοιάζονται για τίποτα. Και αναρωτιέσαι: γιατί το κάνουν αυτό και ταυτόχρονα δεν νοιάζονται για τίποτα; Να διαιωνίσουν μόνο τα γονίδια και το DNA; Και σε όλα αυτά, κανείς δεν αντιδρά.
Εγώ, νιώθω πλούσιος επειδή συμμετείχα στα οράματα και στα ιδανικά της εποχής μου, έστω κι αν αυτά εξελίχτηκαν, όπως εξελίχτηκαν. Γιατί, δεν μπορεί, δεν είναι δυνατόν να είσαι άνθρωπος ζωντανός και να μην συμμετέχεις στο γίγνεσθαι της εποχής σου! Τότε, δεν είσαι τίποτα, δεν είσαι πολίτης, είσαι υπήκοος, είσαι οπαδός, είσαι ένα «ζώον». Καταλαβαίνεις; Και δυστυχώς, έχουμε γεμίσει από οπαδούς και υπηκόους αντί από πολίτες, διότι η λέξη πολίτης, σημαίνει ότι συμμετέχεις, ότι δρας, ότι σκέφτεσαι, ότι έχεις κριτική σκέψη, ότι έχεις φαντασία, ότι έχεις θέληση…
Όταν μεταλλάσσονται οι άνθρωποι, και παύουν να είναι άνθρωποι, μαθαίνουννα παίρνουν μονάχα και όχι να δίνουν. Και αυτό είναι μια μονοσήμαντη σχέση και αρνητική. Είναι η κυρίαρχη σκέψη του λογοκρατούμενου δυτικού πολιτισμού. Διότι υπάρχει και μια άλλη σκέψη και φιλοσοφία: όταν δίνω κάτι, κερδίζω περισσότερο! Όταν έχω οχτώ και δώσω τα τρία έχω έντεκα, λένε οι σοφοί μας. Ενώ ο λογοκρατούμενος δυτικός πολιτισμός λέει, αντίθετα, ότι όταν έχω οχτώ και δώσω τα τρία, μού μένουν πέντε. Γιατί; Διότι το κεντρικό σημείο της «φιλοσοφίας» τους είναι τα αντικείμενα και όχι τα συναισθήματα.
Αυτό, δηλαδή, που είχε πει ο Επίκουρος πριν δυόμιση χιλιάδες χρόνια:προσέχτε, γιατί οι κτήσεις γίνονται κτήτορες και σας κάνουν δούλους! Ποιος τον άκουσε; Ποιός μπορεί σήμερα να καταλάβει αυτό το… ανώμαλο αριθμητικό σύνολο 8-3=11;
Κι όμως… Παλιότερα, που έρχονταν οι Αλβανοί και τους αντιμετωπίζαμε σαν εγκληματίες, κλέφτες, φονιάδες, γύριζα από τον Αγ. Στέφανο, ήταν χειμώνας και χιόνιζε στον δρόμο και βλέπω ένα ζευγάρι να περπατάει μέσα στο χιόνι και στο βοριά, η γυναίκα κρατούσε ένα μωρό τυλιγμένο με κουβέρτες στην αγκαλιά της και ο άντρας πήγαινε από δίπλα. Σταμάτησα δίπλα τους και τους ρώτησα που πάτε; Μου λένε -στραβά κουτσά συνεννοηθήκαμε- πάμε στο Κέντρο Υγείας. Τους βάζω, λοιπόν, μέσα στο αυτοκίνητο – αυτοί απόρησαν- και τους πάω στο Κέντρο Υγείας. Κανονίζω, εκεί, να τους δει ο γιατρός... Ε, αυτό το βλέμμα που μου έριξε η γυναίκα, είχε τόση ευγνωμοσύνη, τόσες ευχαριστίες, που εγώ δεν θα το ξεχάσω στη ζωή μου. Κάθε φορά που κάνω μια τέτοια πράξη, ζω πολύ καλά για αρκετό καιρό. Όταν δίνεις κάτι, πάντα κερδίζεις και κερδίζεις τα πιο πολύτιμα. Κερδίζεις τα καλά συναισθήματα.
Πώς να γεμίσεις συναισθήματα τα οποία να γεννήσουν και πράγματα μέσα σου; Περιμένουν οι σύγχρονοι άνθρωποι πότε θα έρθουν οι διακοπές, να πάνε να κάτσουνε είκοσι μέρες να δούνε κανένα ηλιοβασίλεμα! Αλλά, όταν συμβαίνουν όλα αυτά γύρω μας εκείνο το οποίο διαστρέφεται είναι και η αισθητική πλευρά της ζωής μας. Δηλαδή, δεν είναι μονάχα η ποιότητα ζωής, είναι και αυτή η προσέγγιση, η οποία γίνεται κιτς, που βλέπεις στην τηλεόραση, στα σκουπίδια που μας πετάνε στη μάπα…
Γι’ αυτό λέω, κατ΄ αρχήν να σπάσουμε τις μεγάλες πόλεις, να πάμε στα χωριά μας, να πάμε σε μικρές κοινότητες, σε ανθρώπινα μέτρα. Η κοινωνία είμαστε και εμείς. Όταν αλλάζουμε τον εαυτό μας, αλλάζουμε και την κοινωνία. Δεν φεύγουμε απ’ την κοινωνία, συγκροτούμε μια άλλη στην οποία θέλουμε να ζήσουμε. Ανθρώπινη. Όπου θα μπορούμε να κοιταζόμαστε στα μάτια, όπου οι λέξεις θα χουν νόημα, το καλημέρα θα ‘ναι καλημέρα , όπου οι ανθρώπινες σχέσεις, η τρυφερότητα, η αγάπη, ο έρωτας, η δημιουργία, η ζωή, η ανταλλαγή των απόψεων, των ιδεών, της κριτικής σκέψης κι όλα αυτά τα καταπληκτικά πράγματα θα έχουν νόημα. Ξέρετε με πόσα πράγματα όμορφα μπορεί ο άνθρωπος να ζήσει έξω από αυτά που μας υποχρεώνει το σύστημα να κάνουμε κάθε φορά;
Θυμάμαι μια φορά, μου έχει πει η γυναίκα μου η Ρηνιώ, παλιά στο Σουφλί, τον χειμώνα οι κοπέλες μαζεύονταν σε μια αποθήκη και ξεκούκιζαν το καλαμπόκι και η μία ήτανε αναγνώστρια, είχε ένα βιβλίο και διάβαζε και οι άλλες ακούγανε. Φαντάζεσαι μια τέτοια συντροφιά μια χειμωνιάτικη νύχτα; Να διαβάζει καλή λογοτεχνία; Πόσες συγκινήσεις, πόσα συναισθήματα ενώνει αυτή την παρέα εκείνη τη στιγμή, πόσο την ανεβάζει σε αισθητικό επίπεδο, πόσο ενδιαφέρον μπορεί να έχει αυτό το πράγμα;
Λοιπόν, μπορούμε να ξαναζήσουμε τέτοιες ανθρώπινες στιγμές, να ξαναβρεθούμε σαν άνθρωποι. Αυτό είναι το σημαντικό, αυτό πρέπει να αναζητήσουμε, το τι θα φάμε και πως θα επιβιώσουμε είναι άλλο πρόβλημα το οποίο επίσης μπορούμε να λύσουμε πάρα πολύ απλά.
Δεν αρκεί απλώς, να θέλουμε μια άλλη ζωή, πρέπει να την κατακτήσουμε!Πρέπει να ξαναβρούμε τα συναισθήματά μας τα χαμένα, πρέπει να ξαναβρούμε τον εαυτό μας. Είναι δύσκολα τα πράγματα για τους νέους. Για μας ήταν πιο εύκολα, γιατί στους νέους το σύστημα βομβαρδίζει την ψυχούλα τους. Εμάς μας δέρνανε, μας κλείνανε στις φυλακές, μας εκτελούσανε. Εντάξει. Είμαστε ζωντανοί όμως.
Με την τεχνολογία που έχουμε σήμερα, -αφού την πληρώσαμε που την πληρώσαμε πανάκριβα- μπορούμε να κάνουμε τα πάντα από το χωριό μας. Μέσα από το ίντερνετ μπορούμε να κάνουμε τα πάντα, και συγχρόνως να αξιοποιήσουμε και τη γη μας, γύρω γύρω. Όπου να ‘ναι τέτοια θα κάνουμε, θα φυτεύουμε μαρούλια να τρώμε, θα έχουμε και μια κατσίκα που είναι η αγελάδα του φτωχού, γιατί βγάζει τα πάντα: γάλα, τυρί, βούτυρο, ότι θες…
Ο πολιτισμός είναι η συμπεριφορά των ανθρώπων και η παιδεία τους. Αυτό είναι πολιτισμός. Δεν είναι τα μάρμαρά μας! Στην Ελλάδα, σήμερα, ποιος παράγει τέχνη και πολιτισμό; Έχουμε βουλιάξει εντελώς. Που είναι οι διανοούμενοι να βγούνε μπροστά; Να δώσουνε διέξοδο, να δώσουνε ελπίδα; Δεν ξέρω.
Κάθε χρόνο βγαίνουν εκατοντάδες χιλιάδες από τα Ανώτατα Εκπαιδευτικά μας Ιδρύματα. Είδε κανένας καμία θετική επιρροή στην κοινωνία από την παιδεία αυτών των εκατοντάδων χιλιάδων νέων ανθρώπων; Ε, δεν βλέπω μέσα στην κοινωνία κάποιον από αυτούς που να χει παιδεία! Άλλοι ‘γιναν υπουργοί, άλλοι ‘γιναν βουλευτές. Η ικανότητα απορρόφησης του συστήματος της αθωότητας και της προσωπικότητας του ανθρώπου στην εποχή μας είναι τρομακτική.
Ό άνθρωπος μεταλλάσσεται συναισθηματικά, ψυχολογικά, βιολογικά, πνευματικά. Πρέπει να το πάρουμε χαμπάρι. Καθημερινά τα πράγματα γίνονται χειρότερα.
Έβλεπα ένα ντοκιμαντέρ του Στέλιου Κούλογλου, αν θυμάμαι καλά, το οποίο μιλούσε για την θηλυκοποίηση των ανθρώπων μέσω της διατροφής που μας επιβάλλουν. Ξέρεις με τι ταχύτητα περνάνε τα χημικά στη διατροφή μας; Ποιος νοιάζεται γι’ αυτούς τους συγχρόνους Φρανκενστάϊν που εν ονόματι της επιστήμης βάζουν τα βρωμοχέρια τους στα μυστικά της φύσης και προσπαθούν να την αντιγράψουν, να την μετατρέψουν σε εργαστήριο, να την ελέγξουν, να την υποτάξουν;
Κι από την άλλη μεριά λέει ο Ελύτης, κάπου, ότι με τα εργαλεία ενός υψηλού ανθρωποκεντρικού τεχνοκρατικού πολιτισμού, προσπαθούμε να διορθώσουμε τις βλάβες που επέφερε στον πλανήτη και στην κοινωνία ένας ανθρωποκεντρικός – τεχνοκρατικός πολιτισμός. Σε αυτόν τον φαύλο κύκλο βρίσκεται σήμερα ο άνθρωπος! Σαν το χαμστεράκι στο κλουβί που γυρίζει συνεχώς στη ρόδα, χωρίς να το οδηγεί πουθενά!
Κι ο Κέφνερ, ένας άλλος μεγάλος πνευματικός άνθρωπος, λέει, ό,τι κάθε επινόημα, κάθε εφεύρεση του ανθρώπινου μυαλού το υιοθετεί το σύστημα, το παίρνουν οι πολυεθνικές. Δες σήμερα, (οι γερμανοί το ‘παν πρώτοι, τότε που είχαμε τα κινήματα της γερμανικής νεολαίας) ότι τα πανεπιστήμιά μας είναι campus, είναι στρατόπεδα που παράγουν ηλιθίους υψηλής τεχνολογίας. Δες και σήμερα, όταν ξεχωρίζουν κάποια μυαλά, πώς τα επισημαίνουν αμέσως από το δεύτερο - τρίτο έτος, οι πολυεθνικές εταιρίες, τα καπαρώνουν και τα παίρνουν…
Τώρα, αν σκεφτεί κάποιος, πως είναι δυνατόν ένας άνθρωπος και μάλιστα ιδιοφυής, ένα εξαιρετικό μυαλό, που μετέχει της παιδείας του εικοστού πρώτου αιώνα, αφού αποφοιτήσει να πάει σε μια πολυεθνική και να κάνει έρευνα για μικροβιολογικούς, χημικούς ή άλλους πολέμους; Αυτό είναι ακατανόητο!
Χρειάζεται κανένα άλλο επιχείρημα για να αποδείξει ότι αυτό που συντελείται σήμερα, στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα, δεν έχει καμία σχέση με την παιδεία; Διότι αν αυτός ο ιδιοφυής άνθρωπος είχε αποκτήσει πραγματικά κάποια παιδεία, δεν θα πήγαινε να διαθέσει τις γνώσεις του για να κάνει έρευνες για χημικούς πολέμους ή για το πώς η εξουσία θα υποδουλώσει π.χ. στην Αφρική για μια ακόμη φορά αυτούς τους λαούς, μέσα από τους οποίους πέρασε η πρωταρχική συσσώρευση του κεφαλαίου και τους κατάπνιξε!
Και φωνάζουμε για τους μετανάστες... Τα λεφτά τους ζητάνε πίσω οι άνθρωποι!Ο δυτικός κόσμος απορρόφησε όλους τους πόρους τους, τους ρήμαξε, τους υποδούλωσε. Κι αντί λοιπόν να πούνε, ρε παιδιά, για καθίστε, να δώσουμε τη δυνατότητα σ’ αυτούς τους λαούς να φτιάξουν την πατρίδα τους έτσι ώστε να εξασφαλίσουν μια αξιοπρεπή ζωή, συνεπώς θα τους δώσουμε κεφάλαια πίσω, ώστε να συγκροτηθούν τα κράτη τους και να ζήσουν οι άνθρωποι στη χώρα τους κι όχι να φεύγουν απ’ την πατρίδα τους και να ζήσουν στα ξένα… Αλλά που να τη βρεις τη λογική;
Βλέπεις όλοι είναι εναντίον της τρομοκρατίας αλλά κανείς δε λέει ότι είναι εναντίον της βίας! Κανένας.
Είμαι εναντίον της βίας, όπως είμαι και εναντίον της εξουσίας. Όταν λοιπόν κάποιος μιλάει για τρομοκρατία δεν μπορεί να αναφέρεται μόνον σε ένα παιδάκι, σ’ έναν Παλαιστίνιο ή κάποιον απ’ αυτές τις χώρες, το οποίο κάτω από την καταπίεση αιώνων του λαού του, που έστω γιατί πιστεύει ότι θα πάει στον παράδεισο, φορτώνεται με δυναμίτιδα και τινάζει στον αέρα την ίδια τη ζωή του «μετά των αλλοφύλων», που λένε και οι Εβραίοι στα Ευαγγέλια.
Αυτός είναι τρομοκράτης, αλλά ο πιλότος που πάει και βομβαρδίζει χωριά, νοσοκομεία, σχολεία σε μια χώρα και την καταστρέφει, παρασημοφορείται και είναι ήρωας; Αυτό, πραγματικά, δεν το καταλαβαίνω! Γιατί να ορίζουμε ως τρομοκρατία την εξωθεσμική βία; Ενώ οι ίδιοι, και με το σύστημα και με τους πολέμους… διότι τι τα θέλουν όλα αυτά τα αεροπλανοφόρα, τα αεροπλάνα, τα τανκς; Λοιπόν, αυτοί είναι οι τρομοκράτες!
Πολλοί, ξαφνικά από επαναστάτες γίνανε πολιτικοί και μπήκανε σε παιχνίδια, τέτοια, που ήταν και άγνωστα και ανήθικα, που δεν τα καταλάβαιναν δηλαδή. Και δεν μπορούσα να βλέπω τους συντρόφους μου… Όμως, οι περισσότεροι όμως, από όσους τουλάχιστον ξέρω και έχω επαφή, κυρίως τα παιδιά του Ρήγα Φεραίου που ήμασταν φυλακή μαζί, όλοι είναι ενδιαφέροντες άνθρωποι. Γράφουν, μελετούν, ασχολούνται ακόμα με πράγματα αλλά σε μια άλλη πορεία σκέψης πια…
Γιατί, πρέπει να μαθαίνουμε αντί να κοιτάμε, να βλέπουμε, να εμβαθύνουμε σ’ αυτό που βλέπουμε, σ’ αυτό που σκεφτόμαστε. Είναι καλά παιδιά, και όταν συναντιόμαστε, είμαστε πάντα φορτισμένοι από συγκίνηση. Κλαίμε, συχνά, κιόλας. Ναι, κλαίμε.
Εγώ, από την άλλη, όταν συνειδητοποίησα τι συμβαίνει, κι ότι τέλειωσα μ’ αυτή την ιστορία, ήμουν σχεδόν στα πρόθυρα της αυτοκτονίας. Δηλαδή, έλεγα, τώρα τι κάνεις; Τότε η Ρηνιώ (η γυναίκα μου) πήρε το πρώτο μας σκυλί, την Stormy, ένα λυκόσκυλο. Και αυτή με έμαθε να ξανασκέφτομαι και να βλέπω τις ομορφιές του κόσμου, κι ότι η ζωή είναι όμορφη, είναι πάρα πολύ όμορφη, έχει πάρα πολύ όμορφες στιγμές. Μια μέρα είναι γεμάτη αιωνιότητες. Εάν μπορούμε πραγματικά να καταλάβουμε κάθε στιγμή, ποιοι είμαστε και που είμαστε.
Μέσα από την Stormy, λοιπόν, και την παρέα μαζί της αναζήτησα νέα μονοπάτια σκέψης. Ξέφυγα από τον ορθολογισμό του Μαρξισμού -ντε και καλά- και άρχισα να ανιχνεύω τελικά το ποιός είμαι εγώ και ποιά είναι η φύση που με περιβάλλει. Πώς ήρθα εδώ, τί κάνω, από πού ήρθα, πού θα πάω;
Κι έτσι έγραψα το πρώτο μου βιβλίο «Καλά, εσύ σκοτώθηκες νωρίς», οπού ξεμπέρδευα πια με όλο αυτό το άγχος και τους κόμπους που κουβαλούσα μέσα μου. Και μετά έγραψα και το δεύτερο το «Χαμογέλα, ρε... τι σου ζητάνε;» οπού ξέμπλεκα πια με την πολιτική. Ότι η πολιτική είναι ένα χυδαίο, ανήθικο και βρώμικο παιχνίδι και δεν μπορεί ένας άνθρωπος να παραμείνει αθώος συμμετέχοντας στην πολιτική. Ξεμπέρδεψα επίσης με την εξουσία, με τη βία και με την οργάνωση. Μετά έγραψα το τρίτο βιβλίο, «Τα κεραμίδια στάζουν», όπου ανιχνεύω τους ανθρώπινους και κάποιους άλλους δρόμους επίσης, και μετά έγραψα «Το κλειδί είναι κάτω απ΄ το γεράνι», που είναι το καταστάλαγμά μου, είναι πρόταση ζωής διαφορετικής. Μετά γράφω τη «Ντομάτα με γεύση μπανάνας» που καταγγέλλω όλον αυτό το θεσμό των λεγομένων επιστημόνων, οι οποίοι ‘κάναν αυτά τα πράγματα… Ε, και τώρα φιλοδοξώ να γράψω ένα τελευταίο βιβλίο.
Τώρα, ένα από τα μεγάλα προβλήματα που έχουμε στην Ελλάδα είναι ότι το δημόσιο αποτέλεσε την αποθήκη όλων των ρουσφετιών όλων των πολιτικών. Ρουσφέτι, ρουσφέτι, ρουσφέτι! Άκουγα ότι στη Γερμανία, υπάρχει μονιμότητα αλλά οι δημόσιοι υπάλληλοι, εκεί, απαγορεύεται να απεργήσουν, γιατί ο δημόσιος υπάλληλος είναι κρατικός λειτουργός. Και οι μισθοί τους είναι πολλές φορές χαμηλότεροι από τους μισθούς του ιδιωτικού τομέα. Γιατί; Γιατί ο μισθωτός του ιδιωτικού τομέα, κάθε μέρα πρέπει να αποδείξει την ικανότητα, την παραγωγική του ικανότητα στο αφεντικό για να μπορέσει να παραμείνει. Ενώ ο δημόσιος υπάλληλος από τη στιγμή που διορίζεται είναι για όλη του τη ζωή.
Εμείς, εγώ με τη Ρηνιώ για παράδειγμα, ξέρουμε τέσσερις- πέντε ανθρώπους -συγγενής μας, όχι στον περίγυρο- που διορίστηκαν χωρίς αξιολόγηση, χωρίς κάποια μόρφωση ιδιαίτερη, λόγω του βουλευτή που ψήφισαν. Για να μην πω για μια ξαδέρφη μου, μέλος του ΚΚΕ, αν και τόσα χρόνια που ήμουν σε εξορίες-φυλακές, δεν είχε εμφανιστεί ποτέ, και γι αυτό δεν την είχα γνωρίσει, που ήρθε κάποια στιγμή σε επαφή μαζί μου, επειδή νόμιζε ότι είχα επαφές υποτίθεται με την Κυβέρνηση, για να μεσολαβήσω, ώστε να διοριστούν οι γιοί της… Που λες; Ανθρωποφύλακες! Ε, τρελάθηκα.
Στο δημόσιο, λοιπόν, στην Ελλάδα, μόνο κρατικοί λειτουργοί δεν είναι, αυτοί οι περίφημοι δημόσιοι υπάλληλοι. Υπάρχουν και άνθρωποι βέβαια που δουλεύουν, αλλά πώς να ξεκαθαρίσουν αυτά τα πράγματα, με τα ρουσφέτια τους; Άσε, που και να μπορούσες, για να τους απολύσεις θα έπρεπε να τους δώσεις αποζημιώσεις, συντάξεις… Και τι; Να ξαναγίνουμε πλατεία Κλαυθμώνος; Άλλωστε, δεν ξέρουμε με ποιους πολιτικούς έχουμε να κάνουμε; Κάθε φορά που θα έρχεται καινούρια κυβέρνηση θα απολύει τους προηγούμενους δημόσιους υπαλλήλους και θα γυρίζει στους καινούριους και άντε να γίνει δουλειά εκεί μέσα!
Το Σύνταγμα αν είναι να αλλάξει; Εγώ δεν ξέρω, δεν είμαι και μορφωμένος, αλλά γνωρίζω κάτι: Αν θέλουμε να ανοίξουμε ένα δρόμο όπου θα έχει κάποια δυνατότητα ο κόσμος να εκφραστεί, αυτός είναι το εκλογικό σύστημα που λέγεται απλή αναλογική, ώστε να εκφράζονται όλες οι ομάδες μέσα στο κοινοβούλιο και αυτό ίσως υποχρεώσει τελικά, τις όποιες πολιτικές δυνάμεις σε συνθέσεις και συνεργασίες. Κι αυτό, θα σημάνει ένα σημαντικό βήμα προς τον πολιτικό πολιτισμό.
Όταν βλέπεις την Παπαρήγα από τη μια, τον Τσίπρα από την άλλη, τον Αλαβάνο απ’ την άλλη, τον Κουβέλη απ’ την άλλη, ο καθένας να τρέχει και να λέει τα δικά του, και ούτε οι ίδιοι δεν μπορούν να συνεννοηθούν, τι σκατά Κυβέρνηση να κάνουνε; Άντε και να ψηφίσουμε ένα εκλογικό σύστημα απλής αναλογικής, άντε και να βγούνε, θα μπορέσουν να το κρατήσουν; Σ’ ένα μήνα θα το διαλύσουν. Εκεί στηρίζεται και το περίφημο πλειοψηφικό, το οποίο, λέει, θέλουμε σταθερές κυβερνήσεις και κολοκύθια…
Ξέρεις ποια είναι η πεποίθηση μου; Ότι οι άνθρωποι οι έξυπνοι φοβούνται να αντικρύσουν την αλήθεια της ζωής τους. Θα φέρω ένα παράδειγμα: Πριν καιρό ήμασταν καλεσμένοι σε μια γιορτή, όπου ήταν όλοι καθηγητές πανεπιστημίων, επιστήμονες, κλπ. και πήγαμε και τους βρήκαμε πάνω σ’ έναν καβγά. Γιατί λές; Τότε, είχε διοριστεί ο Χριστόδουλος, ο Αρχιεπίσκοπος, και όλη η συζήτηση ήταν σχετικά με αυτόν: και αμάν ο Χριστόδουλος, και δώσ’του ο Χριστόδουλος, και είναι κίνδυνος ο Χριστόδουλος…
Κάποια στιγμή γυρίζω και τους λέω, τι Χριστόδουλος ρε παιδιά, ποιός είναι ο Χριστόδουλος; Από πού κι ως που αποτελεί κίνδυνο ο Χριστόδουλος για το επαναστατικό κίνημα; Τι λέτε; Δεν βλέπετε τον καταναλωτισμό που μας οδηγεί; Και πετάγεται κάποια και μου λέει: «γιατί είναι κακό πράγμα ο καταναλωτισμός;». Λέω, ναι, γιατί αυτή τη στιγμή τρως τις σάρκες των παιδιών της Αφρικής. Κι όχι μόνον αυτό…
Τους είπα, αν νομίζετε ότι είναι ζωή αυτή που ζείτε με γεια σας και χαρά σας και με τα… τενεκεδένια φέρετρά σας θα ‘στε μια χαρά! Ξέραν την αλήθεια, ξέραν το άσκοπο της ζωής τους, τα ήξεραν, ήταν έξυπνοι άνθρωποι, αλλά φοβούνταν να αντικρύσουν την αλήθεια. Και θα πούνε κάποια στιγμή, τι κάνω ρε μαλάκα, που ζω; Είναι δυνατόν να είναι αυτή η ζωή μου; Πρωί, μεσημέρι, βράδυ… κι όταν τελειώνει η μέρα να λέω «Αχ! Έφυγε ακόμη μια μέρα!». Ένα κεράκι που έσβησε ακόμα ήταν, αυτό ήταν.
Βέβαια, για να αναλάβεις μια ευθύνη για μια χώρα δεν χρειάζονται μονάχα οι καλές προθέσεις και τα τρυφερά συναισθήματα. Χρειάζεται και μια τεχνογνωσία πάρα πολύ υψηλή για να διαχειριστείς αυτό το φοβερό σύστημα το οποίο έχουν κάνει.
Σήμερα, παραδείγματος χάριν, αν κάναμε μια επανάσταση τύπου Οκτωβριανής, μπολσεβίκικης, και ανατρέπαμε το σύστημα, την επόμενη μέρα θα είχαμε χάος. Χάος! Τίποτα δεν θα μπορούσε να διορθώσει αυτή την καταστροφή. Γι αυτό, το μόνο που μπορούμε να κάνουμε σήμερα είναι να χτυπάμε, να καταργούμε, τις δομές του συστήματος και να το μεταρρυθμίζουμε προς τον άνθρωπο.
Μιλάνε τώρα για πράσινη ανάπτυξη και πράσινα άλογα, μα είναι δυνατόν να μιλάμε για οικολογία και να έχουμε πολεμικές βιομηχανίες; Λοιπόν, υπάρχουν πράγματα θεσμικά που πρέπει να αλλάξουν, αλλά όπως είπα, αυτά πλέον δε με ενδιαφέρουν, όσο δεν βλέπω κάτι να γίνεται. Εγώ μιλάω. Αυτό μπορώ να κάνω, αυτό κάνω, γράφω και κανά βιβλίο τι άλλο να κάνω;
Είναι και ντροπή, νιώθω, εγώ, ντροπή. Όχι ντροπή, μάλλον, νιώθω ένα αίσθημα κινδύνου, διότι υπό μια έννοια είναι και ολίγον φασισμός, εγώ, με το ένα πόδι στον τάφο, να διατυπώνω το όραμα της ζωής που θα ζήσετε εσείς. Δεν είναι φασισμός αυτό το πράγμα; Δηλαδή σ’ έναν κόσμο ο οποίος εξελίσσεται με τόση ταχύτητα τρομακτική, ένας άνθρωπος από το παρελθόν, ο οποίος σήμερα είναι ογδόντα χρονών, να ηγηθεί για τη ζωή των σημερινών παιδιών, η οποία αύριο θα είναι εντελώς διαφορετική;
Υπάρχει, δηλαδή, ένα πρόβλημα ευθύνης. Μου λέει η Ρηνιώ πολλές φορές, «είσαι απαισιόδοξος και σ’ ακούνε τα παιδιά και είσαι μες στη μαυρίλα!». Τι να κάνω, ρε. παιδί μου; Στα ογδόντα μου χρόνια να λέω ψέματα; Είμαι απαισιόδοξος. Δεν μπορώ να κάνω αλλιώς. Εκείνο που μπορώ να υποστηρίξω το υποστηρίζω: ότι ο μόνος δρόμος, ο οποίος δεν μας οδηγεί σε κανένα λάκκο, σε καμιά λακκούβα, σε κανένα κακό συναπάντημα, είναι ο δρόμος της αγάπης, είναι ο δρόμος της τρυφερότητας, είναι ο δρόμος της κατανόησης, είναι ο δρόμος της υπεράσπισης της διαφορετικότητας του άλλου! Αυτός είναι ο μόνος δρόμος. Αν τον ακολουθήσουμε αυτόν τον δρόμο δεν κινδυνεύουμε. Ούτε εμείς ούτε οι συνάνθρωποί μας.
Οποιεσδήποτε άλλες διαδικασίες, η ιστορία πια μας πείθει ότι είναι επικίνδυνες. Σκεφτείτε αυτό το παλικάρι, τον Φιντέλ Κάστρο που πολεμούσε στα βουνά, αυτός ο ρομαντικός, ο ωραίος τύπος… δικτάτορας κατάντησε! Ο Τσε ευτυχώς σκοτώθηκε νωρίς, όπως κι ο Ιησούς. Οι δυο αυτοί έσωσαν την αθωότητά τους.
Να ‘σαι άνθρωπος δημιουργικός και ευαίσθητος. Και να αγαπάς. Να αγαπάς!Να μπορείς να μετατρέπεις κάθε μέρα την αγάπη σε αγαπημένο. Η φρέζα μου που είναι εκεί φυτεμένη την αγαπάω, την βλέπω κάθε πρωί, καταλαβαίνεις; Ή έναν συγκεκριμένο άνθρωπο… Όλα τα άλλα… Παρέες, ρε, μπορείς να κάνεις παρέες; Φιλία. Έρωτα! Κάντε έρωτα, αγαπηθείτε κάντε τις παρέες σας, σκεφτείτε, αναπτύξτε την κριτική σας σκέψη.
Η αγάπη είναι κάτι που το ζεις δεν νομίζω ότι είναι κάτι που μπορείς να του δώσεις έναν ορισμό. Η αγάπη είναι αυτό που αισθάνεσαι. Η λογική έχει όρια στην ερμηνεία της πραγματικότητας, η ψυχοσωματική εμπειρία είναι του καθενός. Η αγάπη, είναι ένα συναίσθημα που είναι για τον καθένα ιδιαίτερο και για τον καθένα διαφορετικό επίσης. Δεν μπορείς να το ορίσεις απλώς σαν συναίσθημα. Σαν συναίσθημα το ορίζουμε, αλλά στην πράξη, στη ζωή μέσα στην υπόστασή του, είναι του καθενός εμπειρία. Όπως και ο έρωτας επίσης. Ο έρωτας. Αυτό το καταπληκτικό συναίσθημα, το μοναδικό, το οποίο το έχουν βρωμίσει και το έχουν φορτώσει τόση σκουριά και τόση ανηθικότητα που πραγματικά είναι έγκλημα.
Αλλά αυτή ήταν και η κουλτούρα μας. Δηλαδή, εγώ θυμάμαι τις γυναίκες που κάθονταν στο σκαλοπάτι και βλέπαν ένα ζευγαράκι να πηγαίνει αγκαλιασμένο προς το βουνό απάνω και λέγανε: πάνε να βγάλουν τα μάτια τους! Λοιπόν, για τα παιδιά που μεγάλωναν και άκουγαν αυτά τα πράγματα, ο έρωτας σήμαινε «να πάνε να βγάλουν τα μάτια τους».
Είμαι με τη Ρηνιό από το 62 μαζί και από το 64 παντρεμένοι… Κατ’ αρχήν ο γάμος είναι καταναγκασμός. Τώρα, στον εικοστό πρώτο αιώνα, να παντρεύονται οι άνθρωποι! Τι είναι αυτό; Τι θα πει παντρεύομαι; Από την αρχή λένε ψέματα, από τους όρκους: αιώνια, μια ζωή… Τι λες βρε μαλάκα! Σε λίγο, σε ένα, δυο, πέντε χρόνια το σεξ τελειώνει πια, από κει και πέρα τι γίνεται; Θα ζήσετε και οι δυο με έναν έρωτα στη ζωή σας; Αν η σχέση ακουμπάει σε πολύ περισσότερα πράγματα, δηλαδή βρίσκεται σε ένα ίδιο φιλοσοφικό στίγμα, έχει πνευματικό ενδιαφέρον, μπορεί το ζευγάρι να ταξιδέψει και σε άλλους δρόμους ερωτικούς και να ξαναγυρίσει, κι όπως λέει ο Καβάφης, να γυρίσει με πλούτη, με φλουριά με καινούρια πράγματα και να εμπλουτίσει αυτή τη σχέση, αλλιώς αυτό το μέλι θα γίνει φαρμάκι και ο ένας θα μισήσει τον άλλον.
Η κατάσταση, δηλαδή, πρέπει να εκτονώνεται! Ο γάμος είναι κατάλοιπο της αντίληψης ότι ο έρωτας είναι αναπαραγωγική διαδικασία και τίποτα περισσότερο. Τέτοια φτώχεια γι’ αυτό το καταπληκτικό συναίσθημα του ανθρώπου που λέγεται έρωτας; Αυτό είναι έγκλημα! Αρκεί να υπάρχει πολιτισμός. Όταν υπάρχει πολιτισμός σε μια σχέση…
Πιτσιρικάς συμμετείχα σε αυτό το όνειρο του κομμουνισμού ολόκληρος, κυτταρικά… και καμιά φορά μες το κελί σκεφτόμουνα μοναχός μου κι έλεγα, εντάξει, θα λύσουμε όλα τα προβλήματα των ανθρώπων αλλά πως θα απαντήσουμε στο πρόβλημα όταν ένα αγόρι αγαπάει ένα κορίτσι και εκείνη δεν τον θέλει ή όταν ένα κορίτσι αγαπάει ένα αγόρι κι εκείνος δεν την θέλει, και βασανιζόμουνα και έλεγα πως θα το λύσουμε ρε παιδί μου αυτό το πράγμα; Πώς θα λύσουμε αυτό τον κόμπο; Και βρήκα, όμως, λύση: λέω, μα θα ‘ναι τόσο ελεύθερη και ανοιχτή η κοινωνία ώστε οι άνθρωποι, το κάθε αγόρι και το κάθε κορίτσι θα χει πολλές επιλογές γύρω του ώστε να μπορεί να ολοκληρώσει και να εκφράσει τις επιθυμίες του.
Ταυτόχρονα, δεν θα υπάρχουν άσχημοι και όμορφοι άνθρωποι, αυτό είναι μια εφεύρεση της ανώμαλης κοινωνικής αισθητικής που εδραιώσαμε. Η προσωπικότητα του κάθε ανθρώπου είναι ομορφιά, ο κάθε άνθρωπος μέσα του έχει ομορφιά, κουβαλάει ομορφιά κι όταν ανακαλύπτεις αυτό το πράγμα, όταν συνδέεσαι με αυτού του είδους την ομορφιά, όταν τέτοιου είδους είναι οι σχέσεις, ε, αυτές δεν κινδυνεύουν. Έστω και αν μπουν στη συνήθεια και στην κούραση, δεν κινδυνεύουν να εκφράσουν κάποια βαρβαρότητα ή δυστυχία κλπ. Θα ‘ναι μια πολιτισμένη πάλι όμορφη συναισθηματική, αγαπησιάρικη δύση αυτής της σχέσης, προσωρινής ή μονιμότερης.
Εγώ, δηλαδή, πιστεύω ότι η ζωή είναι αιώνια και κινείται με κύκλους: ζωή - θάνατος, ηδονή- πόνος, λύπη- χαρά κλπ. Εάν η ζωή δεν είχε αυτές τις συγκρούσεις, αν δεν υποχρέωνε ανά πάσα στιγμή τους ανθρώπους, να περάσουν τα συναισθήματά τους πάνω από την πυρρά, θα ήταν μια ζωή αδιάφορη, γι’ αυτό έχει ενδιαφέρον η ζωή γιατί έχει αυτές τις συγκρούσεις!
Όμως αυτές οι συγκρούσεις πρέπει να στηρίζονται σε ένα υπόβαθρο πολιτισμού, αλληλοσεβασμού, αλληλοεκτίμησης, αναγνώριση της διαφορετικότητας, κατανόησης των αναγκών του άλλου. Και είπα, αν δεν υπάρχουν αυτά τα πράγματα δεν γίνεται τίποτα, γεννάται δυστυχία, πίκρα…
Αν θέλεις να ζήσεις μόνο χαρά στη ζωή σου…. Δεν γίνεται αυτό! Σκεφτείτε, ρε, τι βαρεμάρα θα είχε η ζωή να ήταν σαν ένα συριανό λουκούμι που το γλύφεις το πρωί, το γλύφεις το μεσημέρι, το γλύφεις το βράδυ… Ε, δεν λες, αϊ σιχτίρ από δω;
Αλλά εκλογικεύσαμε τελείως την πραγματικότητα. Και αυτός ο Άγγλος ο φιλόσοφος και ποιητής, ο Blake, λέει, ότι η λογική έχει όρια στην ερμηνεία της ρομαντικότητας, η φαντασία είναι δημιουργία. Χωρίς φαντασία δεν μπορεί να πορευθεί ο άνθρωπος… Εδώ, ο γαλλικός Μάης είχε μια αντίφαση, σε ένα απ’ τα συνθήματά του «η φαντασία στην εξουσία». Μα είναι δυνατόν να συνυπάρξουν αυτά τα πράγματα; Φαντασία και εξουσία; Γι’ αυτό τα περισσότερα στελέχη του ‘γίναν μέλη των πολυεθνικών εταιριών.
Για την γενιά του Πολυτεχνείου; Τι να πω ρε παιδί μου; Μια εξέγερση με όνειρακαι αιτήματα της νεολαίας εκείνη της εποχής την οποία απορρόφησε το σύστημα, τους έβγαλε υπουργούς, βουλευτές, και τέλειωσε η υπόθεση. Και τα αιτήματα, και τα συνθήματα, και τα όνειρα. Και το Πολυτεχνείο, έγινε σαν τις μυγοχεσμένες εικόνες του Χριστού που κρέμονται πάνω από τα δικαστήρια. Σουβλάκια έγινε, ότι θες έγινε, εκτός από κείνο που ονειρευόταν.
Γι’ αυτό δεν πάτησα ποτέ σε δεξιώσεις που κάνανε για αντιστασιακούς στο Προεδρικό Μέγαρο. Κάθε χρόνο δεν καλούσανε δαύτους; Του είπα κάποτε του Μίκη Θεοδωράκη, δεν καταλαβαίνεις ότι μ’ όλα αυτά που κάνουν, ότι τάχα μου σε τιμούνε και τέτοια, ότι εσύ τους τιμάς; Τους τιμάς, δε σε τιμάνε! Όταν ένας άνθρωπος έχει μια ασφάλεια και μια καθαρότητα, όταν αυτός ο άνθρωπος πάει κάπου, ε, καθαρίζει και τους άλλους.
Δεν πήγα ποτέ σε προσκλήσεις. Εδώ, ανάβω το τζάκι μου. Και παράσημο μου είπαν να μου δώσουν, τους είπα να το βάλουν στον κώλο τους. Πήγα, μόνο, να μου δώσουν τα ένσημα, διότι ειδικά για τα 6 χρόνια που κάναμε φυλακή στη χούντα, μας δώσανε ένσημα, λες και δουλεύαμε! Ευτυχώς, όμως, γιατί κι έτσι πήρα μια αναπηρική σύνταξη.
Και τους χουντικούς τους δικάσανε. Αυτούς εδώ, ποιος θα τους δικάσει; Η ιστορία; Σίγουρα υπάρχουν άνθρωποι να την γράψουν ακόμα, αν υπάρχουν άνθρωποι γιατί τα πράγματα είναι πάρα πολύ δύσκολα. Σε πενήντα χρόνια τα νερά του πλανήτη δε θα πίνονται! Αυτά λένε οι επιστήμονες με τον τρόπο που πάμε και καταστρέφουμε συνεχώς υδροφόρους ορίζοντες, τα ποτάμια οι λίμνες όξινες βροχές κι όλα αυτά.
Θέλω να πω, ότι είμαι απαισιόδοξος. Γιατί; Επειδή είμαστε σ’ έναν κόσμο, ο οποίος είναι, πια, μια γειτονιά. Μια γειτονιά μικρή. Έχουνε μηδενιστεί σχεδόν οι αποστάσεις, συνεπώς και ο εφιάλτης των καταστροφών είναι κοινός.
Για πρώτη φορά ίσως στην ιστορία του κόσμου είναι τόσο επιτακτική η ανάγκητης συνεργασίας των λαών σ’ ένα παγκόσμιο κίνημα το οποίο θα φέρει την αλλαγή. Μια χώρα μόνη της έστω κι αν καταφέρει τελικά να διαμορφώσει ένα διαφορετικό ανθρώπινο σύστημα, μια άλλη ποιότητα ζωής για τον λαό της, δεν είναι σίγουρη για το μέλλον όταν π.χ. στην Αλβανία χτίζεται πυρηνικό εργοστάσιο, στη Βουλγαρία το ίδιο, στη Ρουμανία πυρηνικό εργοστάσιο, στην Τουρκία πάνω στο σεισμογενές ρήγμα πυρηνικό εργοστάσιο…
Ο άνθρωπος υποτάχθηκε στην τεχνολογία αλλά δεν μπορεί να την ελέγξει.Παραδείγματος χάριν, τι πιο φυσικό θα ήταν, αφού τα πυρηνικά εργοστάσια αποδείχθηκαν ότι είναι πυρηνικές βόμβες κάτω από ορισμένες συνθήκες και μπορούν να καταστρέψουν, να μην μπορεί κανείς να χτίσει πυρηνικό εργοστάσιο χωρίς τη σύμφωνη απόφαση των όμορων χωρών.
Διότι αν εκραγεί το περιβόητο εργοστάσιο της Τουρκίας, καταστρέφεται η Ελλάδα, αν εκραγεί το πυρηνικό εργοστάσιο στην Αλβανία καταστρέφεται η Ελλάδα. Τι μέλλον μπορούμε να έχουμε εμείς; Τι μέλλον μπορούμε να διαμορφώσουμε; Κι αν δεν καταφέρουμε να πείσουμε τους Τούρκους, τους Αλβανούς και τους άλλους σε ένα κίνημα μιας άλλης ζωής, ενός άλλου τρόπου ζωής, στην αναζήτηση ενός άλλου τρόπου ενέργειας, π.χ. ηλιακής ή άλλης. Αυτό ακουμπάει κι άλλα προβλήματα και δεν μπορούμε να λύσουμε τέτοιου είδους στοιχειώδη προβλήματα! Που πάμε; Πώς μπορούμε να ονειρευτούμε εμείς σ’ έναν τόπο διαφορετικό αυτή τη στιγμή;
Συνεπώς πρέπει να συναντηθούμε και με τους άλλους λαούς. Δεν μπορούμε να διαμορφώσουμε ένα μέλλον διαφορετικό αν δε διαμορφώσουμε πρώτα μια πολιτισμική ενότητα του κόσμου διατηρώντας τη διαφορετικότητα του καθενός. Μέσα σε δυο αιώνες έχουμε καταστρέψει εκατομμύρια διαφορετικούς τρόπους ζωής.
Αυτό ήταν πλούτος για την ανθρωπότητα, και τον καταστρέψαμε, τον ισοπεδώσαμε. Πρέπει να βρούμε ότι διασώθηκε και να ξανανταμώσουμε γύρω απ’ αυτά τα πράγματα.
Γι’ αυτό πιστεύω, πάντα, ότι αν υπάρχει μια αισιόδοξη προοπτική αυτή είναι τα πολυεθνικά κοινόβια, δηλαδή, άνθρωποι απ’ όλα τα μέρη της γης οι οποίοι επιχειρούν να συμβιώσουν. Μου λέγε μια φίλη μου η οποία έχει ταξιδέψει πολύ σ’ όλο τον κόσμο κι έχει ζήσει σε τέτοιου είδους κοινόβια «Χρόνη, δεν μπορείς να φανταστείς τι θαύμα ήταν η ζωή. Διαφορετικά φαγητά, διαφορετικό φλερτ, διαφορετική έκφραση και συμπεριφορά του καθενός, διαφορετικές γιορτές, διαφορετικά γλέντια ακόμη και διαφορετικό φιλί! Ίδια συναισθήματα όμως».
Ένας πλούτος, στον οποίο ζούσαν οι άνθρωποι, ούτε έπληττες ούτε τίποτα, ο καθένας έκανε τη δουλειά του… Ε, μόνο έτσι θα καταφέρουμε να επικοινωνήσουμε, αλλά αυτά είναι πολύ δύσκολα πράγματα. Επιχειρήθηκαν στην αρχή με το μεγάλο χίπικο κίνημα, το οποίο το σακατέψανε με τα χημικά ναρκωτικά και τα ρέστα και το τσακίσανε, το δυσφημίσανε και βέβαια μετά το έκανε και μόδα το σύστημα. Είναι δύσκολα αυτά.
Όπως είναι και δύσκολο -επειδή όλοι μας, από την κούνια μας εισπράττουμε αυτή την κουλτούρα- να συνυπάρξουμε χωρίς προβλήματα, γιατί είναι φυσικό σε μια κοινότητα να υπάρχουν και τα ανθρώπινα προβλήματα , που τα περιγράφω και στο«κλειδί» με έναν τρόπο.
Πολλοί νέοι, μου στέλνουν οι περισσότεροι ποιητικές συλλογές… Το ενενήντα εννιά τοις εκατό των Ελλήνων είναι ποιητές! Και έρχονται και παιδιά που με ρωτάνε, πώς γράφεται ένα βιβλίο; Εγώ τους απαντάω το εξής: Βάλτε μια λευκή κόλλα μπροστά σας και πάρτε και ένα μολύβι και καθίστε. Δεν χρειάζεται τίποτε άλλο. Αν έχετε να βγάλετε κάτι θα το βγάλετε, κι αν έχετε να γράψετε κάτι θα το γράψετε. Λευκό χαρτί και μολύβι! Τα άλλα όλα είναι εκ του περισσού. Αν θες να γράψεις με το συναίσθημά σου, με αυτό που πιστεύεις, με αυτό που σε συνεπαίρνει αυτή τη στιγμή, δε χρειάζεσαι τίποτα. Ούτε καμιά οδηγία, ούτε καμιά τεχνική. Καλύτερα άσε την κόλλα άσπρη μέχρι να σου ‘ρθει !
Καμιά φορά διαβάζω συγγραφείς που βλέπω πίσω στο βιογραφικό τους ότι πήγαν στην τάδε σχολή συγγραφέων… Εγώ έμαθα γράμματα απ’ την λογοτεχνία από κει έμαθα και μαρξισμό από κει έμαθα και κοινωνιολογία από κει έμαθα και οικονομία. Διάβασα όλη τη Ρώσικη κλασσική και σοσιαλιστική λογοτεχνία, διάβασα όλη τη γαλλική λογοτεχνία, η οποία είναι καταπληκτική, διάβασα σύγχρονη αμερικάνικη λογοτεχνία. Μέσα από τη λογοτεχνία μαθαίνεις τη γλώσσα, μαθαίνεις να μιλάς, παίρνεις γνώσεις τρομακτικές από όλους τους χώρους.
*από το: 

Παρασκευή 6 Ιανουαρίου 2012

Η Αθήνα κατά την Ελληνιστική περίοδο



Χαράλαμπος Μπούρας
Αρχιτέκτων, Καθηγητής Ε.Μ.Π.


Η Αθήνα, χωρίς αμφιβολία, ήταν το πιο σπουδαίο κέντρο πολιτισμού της κλασικής περιόδου του αρχαίου κόσμου. Αργότερα, κατά τα Ελληνιστικά χρόνια, παρά τη μείωση της σημασίας της έναντι νέων πολιτικών δυνάμεων και νέων πολιτιστικών εστιών, δεν έπαψε να είναι μια σημαντική πόλη και ένα κέντρο με οντότητα και σοβαρή καλλιτεχνική ακτινοβολία. Στον νέο ελληνισμό που προέκυψε από τις εκστρατείες του Μεγάλου Αλεξάνδρου, η πόλη προβαλλόταν από την κληρονομιά της. Η εξέταση της πολεοδομίας, της αρχιτεκτονικής και της τέχνης της κατά την εποχή αυτή παρουσιάζει –ανάμεσα στα άλλα και για τους δύο παραπάνω λόγους– ξεχωριστό ενδιαφέρον.

Για το θέμα αυτό υπάρχει μια αυτοδύναμη επιστημονική συνθετική μελέτη σχεδόν τριαντακονταετίας. Είναι το αντίστοιχο κεφάλαιο στο πολύτιμο έργο του Γιάννη Τραυλού για την πολεοδομική εξέλιξη των Αθηνών. Το θέμα ωρίμασε και πολλές λεπτομέρειές του διευκρινίσθηκαν έκτοτε, πάλι χάρη στον Τραυλό με την έκδοση του Bildlexikon για την αρχαία Αθήνα, στα 1971. Η εικόνα βελτιώθηκε τοπικά μόνον, για τον χώρο της Ελληνιστικής Αγοράς, με τις μικρές επιστημονικές συνθέσεις στα βιβλία των Thompson-Wykerley το 1972 και προσφάτως του John Camp.

Το νέο υλικό που μπορεί να αυξήσει τις γνώσεις μας για την Ελληνιστική Αθήνα είναι τα αρχαιολογικά ευρήματα των τελευταίων 17 ετών, του χρονικού δηλαδή διαστήματος που μας χωρίζει από το λεξικό του Τραυλού. Πρόκειται για το προϊόν ανασκαφών αφενός συστηματικών, κυρίως στην Αγορά και δημοσιευμένων στην Hesperia, και αφετέρου τυχαίων, σ' όλη την έκταση της πόλεως, δημοσιευμένων στα Χρονικά του Αρχαιολογικού Δελτίου. Η ατελής ακόμη ερμηνεία, χρονολόγηση και συσχέτιση των ευρημάτων αυτών δυσχεραίνει την άμεση αξιοποίησή τους σε μια νέα σύνθεση για την πολεοδομία και την αρχιτεκτονική της πόλεως. Αντιθέτως, μερικές πρόσφατες μελέτες που ερμηνεύουν κάποια γνωστά μνημεία είναι πολύ ευπρόσδεκτες προς τον σκοπό αυτό.

Η κατά σύμβαση έναρξη της Ελληνιστικής περιόδου το 323 π.Χ. στην αθηναϊκή ιστορία αφήνει εκτός των ορίων της τον ρήτορα Λυκούργο και τα πολυάριθμα έργα που πραγματοποιήθηκαν εδώ στις μέρες του. Ως κάτω όριο της περιόδου θα πρέπει να αποδεχθούμε, όπως προτείνει από παλιά και ο Τραυλός, το 86 π.Χ. κατά το οποίο η πόλη λεηλατήθηκε και υπέστη σοβαρές ζημιές από τον Σύλλα.

Αλλά εδώ το θέμα δεν είναι τόσο να βελτιώσουμε την εικόνα της ελληνιστικής πόλεως πλουτίζοντάς την με νέες άμεσες ή έμμεσες πληροφορίες, όσο το να εξετάσουμε αν αυτή συμμετέσχε στο νέο ύφος της εποχής των διαδόχων. Σε ποιο βαθμό δηλαδή η Αθήνα υιοθέτησε στην πολεοδομία και στην αρχιτεκτονική της τις τρέχουσες τότε ιδέες για το κτισμένο περιβάλλον, αν υπήρξε σε κάτι πρωτοπόρος κατά το διάστημα αυτό και, τέλος, πώς μπορούν να ερμηνευθούν ιστορικά τα αρχιτεκτονικά και τα καλλιτεχνικά φαινόμενα που εκδηλώθηκαν τότε εδώ. 



ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΑ

Η Αθήνα κράτησε ως το τέλος του αρχαίου κόσμου το παλαιό, δυναμικά δημιουργημένο από την αρχαϊκή και την κλασική περίοδο, ακανόνιστο πολεοδομικό της σχέδιο. Οι γνώσεις μας για το σχέδιο αυτό είναι περιορισμένες, πλην όμως οι γενικές αρχές από τις οποίες προέκυψε είναι φανερές. Ο αρχικός πυρήνας ήταν η Ακρόπολη. Κάποιοι κύριοι δρόμοι ξεκινούσαν από την είσοδό της, καθώς και από τον δρόμο που άμεσα την περιέβαλλε, για να καταλήξουν ακτινωτά χαραγμένοι στις πύλες των τειχών, αφήνοντας και κάποιους ελεύθερους χώρους, ο σπουδαιότερος από τους οποίους ήταν η Αγορά. Οι αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν στα Ελληνιστικά χρόνια ήταν, όπως θα δούμε, περιορισμένες. Η πόλη διατήρησε τότε το παλιό όριο των τειχών της, τις ίδιες πύλες στις οποίες κατέληγαν οι δρόμοι και τις ίδιες παλιές της γειτονιές. Τη μορφή του πολεοδομικού τους ιστού με τα σκόλια δρομάκια και τη συσσώρευση των γύρω κατοικιών τη γνωρίζομε κάπως από παλιές ανασκαφές, όπως του λόφου των Μουσών ή του Αρείου Πάγου, αλλά και από νεώτερες. Υπάρχουν ενδείξεις ότι η αδράνεια σε μεταβολές του κτισμένου περιβάλλοντος ήταν μεγάλη και ότι οι επισκευές παλαιών, της κλασικής περιόδου, κτηρίων αποτελούσαν συνήθη πρακτική στα ελληνιστικά χρόνια. Την απροθυμία αυτή των Αθηναίων για ριζικές μεταβολές θα μπορούσε κανείς να την αποδώσει στις οικονομικές δυσχέρειες της εποχής, δεν θα ήταν όμως λάθος να τη δει και ως μια έκφραση συντηρητισμού και προσκολλήσεως στα δεδομένα της μεγάλης και παραγωγικής εποχής η οποία προηγήθηκε. Στα ελληνιστικά χρόνια, λόγου χάρη, δεν διατηρούνται μόνον τα μεγάλα και επίσημα ιερά του Άστεως αλλά και τα μικρά τοπικής σημασίας –όπως για παράδειγμα της Αγλαύρου–, ανανεώνεται η λατρεία εντοπίων θεοτήτων και ηρώων και αναδεικνύεται η λατρεία νέων.

Οι μεταβολές, με την έννοια των εκτεταμένων καταστροφών και της υποβαθμίσεως της αρχιτεκτονικής, φαίνεται ότι αφορούν πολύ περισσότερο την ύπαιθρο και οφείλονται στις πολεμικές επιχειρήσεις γύρω από την πόλη κατά τον 3ο αι. π.Χ.

Μια γενική εντύπωση των περιοχών κατοικίας της πόλεως με προφανή τα μειονεκτήματα της παλαιότητάς της μας δίνει το πασίγνωστο χωρίον του Ψευδο-Δικαιάρχου για την ελληνιστική Αθήνα. Στην ίδια όμως την περιγραφή, ευθύς μετά, γίνεται λόγος και για τα εντυπωσιακά της μνημεία στα οποία κατά κύριο λόγο οφείλαμε να στρέψουμε την προσοχή μας.

Στη γενικευμένη, όπως φαίνεται, τάση των πόλεων της Ελληνιστικής εποχής αφενός για κανονικότητα –ένταξη, δηλαδή, των κτηρίων και των ελεύθερων χώρων σε ένα σύστημα ορθογωνίων αξόνων– και αφετέρου για μεγάλους σε πλάτος και μήκος δρόμους πλαισιωμένους από χρηστικά κτήρια, η πόλη των Αθηνών, παρά τις εγγενείς δυσκολίες του ακανόνιστου γενικού της σχεδίου, φαίνεται ότι ανταποκρίθηκε ικανοποιητικά. Τον εκσυγχρονισμό της αυτόν τον οφείλει σε γενναίες ξένες δωρεές, πλην όμως είναι φανερό ότι υπήρχαν οι προθέσεις και τα προγράμματα προς τούτο από την ίδια την πόλη.


Εικόνα 1Η περίπτωση της Αγοράς είναι η πιο γνωστή. Οι συστηματικές ανασκαφές και δημοσιεύσεις της Αμερικανικής Σχολής μάς βοηθούν να παρακολουθήσουμε την εξέλιξή της. Η πελώρια μέση στοά χώρισε δραστικά περί το 180 π.Χ. την Αγορά στα δύο, αυτονομώντας αυτό που ονομάστηκε south square και είχε εμπορικό χαρακτήρα από τον υπόλοιπο χώρο που διατήρησε τις κοινωνικές και πολιτικές του χρήσεις. Ανταποκρίθηκε έτσι στο παλιό αριστοτέλειο αίτημα διακρίσεως μιας αγοράς για τους πολίτες και μιας άλλης για τους εμπόρους. Η μέση στοά είχε σαφέστατο τον προσανατολισμό από βορρά προς νότο και έκλεινε τον κοινόχρηστο χώρο της Αγοράς προς τα νότια. Την πρόθεση για κανονικότητα πιστοποιούν αφενός η κατεδάφιση της παλιότερης νότιας στοάς Ι, προκειμένου η διάδοχός της νότια στοά II να γίνει παράλληλη της μέσης, και αφετέρου η ανέγερση, είκοσι χρόνια αργότερα, της στοάς του Αττάλου (Εικόνα 1) με τον άξονα αυστηρά κάθετο σ' αυτόν της μέσης. Η ολοκλήρωση των ελληνιστικών προγραμμάτων, ακόμα αργότερα, φαίνεται ότι έδωσε στον κοινόχρηστο χώρο της Αγοράς ένα σχήμα σχεδόν κανονικό περιβαλλόμενο εξ ολοκλήρου από κιονοστοιχίες, με φυγές ανάμεσα στα κτήρια. Κράτησε έτσι πολλά από τα κλασικής εποχής κτήριά της, προσαρμόστηκε όμως και στο γενικότερο αίτημα για κανονικότητα. Οι εύστοχες παρατηρήσεις του Onians για την ύπαρξη και άλλων σχέσεων αξόνων στην αθηναϊκή αγορά επιβεβαιώνουν τις θεωρητικές προθέσεις της εποχής.

Στο πνεύμα των ελληνιστικών πολεοδομικών λύσεων φαίνεται ότι ανήκε και η οδός που ένωνε το Δίπυλον με την Αγορά, η αναφερόμενη και ως «Δρόμος». Όψιμες σχετικά πληροφορίες του Παυσανία και του Ιμέριου μάς πείθουν ότι είχε πλάτος 20 μ. και πλαισιωνόταν από στοές με εμπορικό χαρακτήρα, το γυμνάσιο του Ερμού, το ιερό του Διονύσου Μελπομένου, το μεγάλο ανάθημα του Ευβουλίδη και πλήθος αγαλμάτων. Δυστυχώς, η αρχαιολογική μαρτυρία είναι πολύ φτωχή και οι αναπαραστάσεις τελείως σχηματικές. Αλλά και η χρονολόγηση του συνόλου είναι κάπως αόριστη: σε έναν δρόμο ασφαλώς πολύ παλαιότερο (δεδομένου ότι ήταν μέρος της πορείας της πομπής των Παναθηναίων) οι στοές χρονολογούνται μετά το 86 π.Χ., αν και το υλικό τους είχε ξαναχρησιμοποιηθεί, ίσως στην ίδια θέση. Αλλά το σπουδαίο ανάθημα του Ευβουλίδη μαρτυρεί τη σημασία του όλου συγκροτήματος κατά τα ελληνιστικά χρόνια.

Αόριστες είναι ακόμα οι αρχαιολογικές μαρτυρίες για ένα άλλο συγκρότημα στωικών κτηρίων που δημιουργήθηκε στα ελληνιστικά χρόνια βορείως της Ακροπόλεως, στην άμεση γειτονιά του Ωρολογίου του Κυρρήστου και του Αγορανομείου. Πρόκειται για τη διώροφη στοά, της οποίας τα μέλη χρησιμοποιήθηκαν πολύ αργότερα για την επισκευή στο εσωτερικό του Παρθενώνος και μια άλλη παρόμοιά της, διατεταγμένη παράλληλα και λίγο βορειότερα, η οποία υποθέτουν ότι ταυτίζεται με τη στοά του Ρωμαίου, τη γνωστή από την επιγραφή της. Και οι δύο στοές ήταν όμοιες στιλιστικά με του Αττάλου και του Ευμενούς. Αν και είναι πολύ νωρίς για συμπεράσματα, είναι βέβαιο ότι ένα ακόμα συγκρότημα χρηστικών κτηρίων ορθογωνικού σχηματισμού ενσωματώθηκε στον πολεοδομικό ιστό των Αθηνών κατά τον 2ο αι. π.Χ.


Εικόνα 2


Εικόνα 3Άλλες επεμβάσεις στην πολεοδομική κλίμακα για την ανέγερση χρηστικών κτηρίων στην ελληνιστική Αθήνα, υπό το ίδιο πνεύμα της εποχής, θα μπορούσαν, τέλος, να σημειωθούν: αυτή του κήπου των Μουσών και αφετέρου της στοάς του Ευμενούς. Η πρώτη συνδέεται με το πρόγραμμα του Θεοφράστου κοντά στο Λύκειον, με στοές, κήπους και περιπάτους, που δυστυχώς έχουν εξαιρετικά φτωχή την αρχαιολογική μαρτυρία. Η δεύτερη (Εικόνες 2 και 3) είναι η υλοποίηση μιας μεγαλεπήβολης περγαμηνής ιδέας στωικού κτηρίου και τεράστιου περιπάτου σε συνδυασμό με θέατρο, που απαίτησε την κατεδάφιση μιας ζώνης παλιών κατοικιών της περιοχής, νοτίως της Ακροπόλεως.

Στην απουσία καινούργιων ιερών συγκροτημάτων θα απέδιδε κανείς το ότι δεν διαπιστώνεται στην ελληνιστική Αθήνα αυτό που ο Pollit αποκαλεί θεατρικότητα στην αρχιτεκτονική της εποχής. Πράγματι, το μεγάλο Περίκλειο πρόγραμμα στην Ακρόπολη προς τιμήν της πολιούχου θεάς, με το γόητρο το οποίο είχε στο μεταξύ δημιουργήσει, κάλυπτε όλες τις άμεσες και έμμεσες ανάγκες, μα και τις προθέσεις της πόλεως. Κατά συνέπεια, οι ελληνιστικοί ναοί στην Αθήνα ήσαν λίγοι, μικροί και μεμονωμένοι. Έτσι, η πρόθεση για δραματικές θέες και για απροσδόκητες εναλλαγές αρχιτεκτονικών εντυπώσεων κατά την κίνηση του επισκέπτη δεν είχε την ευκαιρία να εκδηλωθεί. Η Ακρόπολη ήταν το πανάρχαιο σύμβολο εξουσίας και το σταθερό σημείο αναφοράς για όλο το Άστυ. Η μορφή της δεν προσφερόταν για τον ελληνιστικό σχεδιασμό συνεχούς ανόδου με ποικιλία εντυπώσεων. Τις πιθανές προτιμήσεις για σκηνογραφικές εντυπώσεις κάλυπταν στην Αθήνα κατά κύριο λόγο οι στοές με τα διάφορα τιμητικά και αναμνηστικά μνημεία που παρατάσσονταν μπροστά τους.

Οφείλει να εξετασθεί επίσης κατά πόσον η Αθήνα εκσυγχρονίσθηκε τότε στην πολεοδομική κλίμακα. Αν δηλαδή δημιούργησε κάποιες κοινές εξυπηρετήσεις για τους κατοίκους της, στο πνεύμα των νέων αστικών κέντρων της εποχής. Η μαρτυρία των ανασκαφών, και μάλιστα αυτών σ' όλη την έκταση της πόλεως, είναι εν προκειμένω πολύτιμη.

Παρά τα λεγόμενα, λοιπόν, από τον Δικαίαρχο ότι η πόλη ήταν «ξηρά πάσα, ουκ εύυδρος» φαίνεται πως η κατάσταση από πλευράς υδρεύσεως είχε αισθητά βελτιωθεί συγκριτικά με τα κλασικά χρόνια. Από τις ανασκαφές διαπιστώνεται ότι είχαν δημιουργηθεί υδραγωγεία, ένα από τα οποία μάλιστα διασταυρωνόμενο με το τείχος είχε μνημειακή την κατασκευή. Διαπιστώνεται επίσης η ύπαρξη πηγαδιών, δεξαμενών νερού αλλά και ελληνιστικών βαλανείων εντός της πόλεως.

Το δίκτυο των δρόμων, όπως ήδη σημειώθηκε, δεν μεταβλήθηκε κατά τα ελληνιστικά χρόνια. Οι ευκαιριακές όμως ανασκαφές έχουν δώσει γι' αυτούς πολλές πληροφορίες, κυρίως για επισκευές, νέες διαστρώσεις και αναλημματικούς τοίχους που ανάγονται στην εποχή αυτή. Τα ίδια περίπου ισχύουν για τα εν χρήσει τότε νεκροταφεία έξω από την πόλη, για τα οποία υπάρχουν επίσης πολλές νέες πληροφορίες. Συσχετίζονται με τους δρόμους, σπανίως όμως παρουσιάζουν κάποιο ενδιαφέρον από αρχιτεκτονικής απόψεως.

Οι οχυρώσεις των Αθηνών φαίνεται πως δεν μεταβλήθηκαν ως προς τη γενική τους χάραξη από την εποχή του Κόνωνος και των δραστικών τους βελτιώσεων κατά τον προχωρημένο 4ο αι. π.Χ. Οι ανασκαφές μάς διδάσκουν όμως ότι οι νέες πρακτικές της οχυρωματικής τέχνης των Ελληνιστικών χρόνων είχαν κάποια απήχηση στην Αθήνα ως προς τη μορφή τους, γιατί διακρίνεται σε πλείστα σημεία η ενδυνάμωση των τειχών και η δημιουργία προστατευτικής τάφρου. Την ίδια εποχή φαίνεται ότι τα Μακρά Τείχη μεταξύ Αθηνών και Πειραιώς εγκαταλείπονται. Στα επιστημονικά κέρδη μας από τις πρόσφατες ευκαιριακές ανασκαφές θα πρέπει να προσμετρηθούν και οι ασφαλείς πλέον αναπαραστάσεις της πορείας των τειχών στο βόρειο και στο ανατολικό όριο της ελληνιστικής πόλεως.

Η ελληνιστική τάση για την ένταξη εντυπωσιακών πλαστικών έργων στον δημόσιο χώρο (που βρήκε τότε κυρίως στην Πέργαμο την εκπλήρωσή της) συνδυάστηκε στην Αθήνα με την παλιά εντόπια παράδοση αποδόσεως τιμής, με την ανέγερση αναμνηστικών-τιμητικών μνημείων, συνήθως ανδριάντων επί βάθρων. Διαβάζοντας τον Παυσανία, καταλαβαίνουμε ότι τα σπουδαία και επώνυμα γλυπτικά έργα είχαν γίνει στην Αθήνα σημεία αναφοράς μέσα στην πόλη και έπαιζαν καθοριστικό ρόλο στον χαρακτήρα των ελεύθερων χώρων της, αυξάνοντας το εντυπωσιακό και το δραματικό στοιχείο σε πολεοδομική κλίμακα.


Εικόνα 4Ίσως τα περισσότερο εντυπωσιακά από τα τιμητικά αυτά μνημεία ήσαν τα τρία όμοια, πανύψηλα, πρισματικά βάθρα που έφεραν ορειχάλκινα τέθριππα με ανδριάντες βασιλέων της Περγάμου. Ήσαν ανταλλάγματα με τα οποία ο Δήμος των Αθηναίων τους ευχαριστούσε για κάποιες σοβαρές τους ευεργεσίες. Σε καλή κατάσταση σώθηκε μόνον το ένα, μπροστά από τα Προπύλαια της Ακροπόλεως, το γνωστό από το μεταγενέστερο όνομα του ως «βάθρο του Αγρίππα» (Εικόνα 4).Το δεύτερο στεκόταν άλλοτε μπροστά στη στοά του Αττάλου και το τρίτο στη βορειοανατολική γωνία του Παρθενώνος, όπως απέδειξαν πρόσφατες έρευνες.

Εξίσου εντυπωσιακά, όχι με το ύψος αλλά με το μήκος τους, θα ήσαν τα συντάγματα αγαλμάτων που, όπως γνωρίζουμε, στήθηκαν στην Αθήνα κατά την Ελληνιστική εποχή. Από τον Παυσανία κυρίως είναι γνωστά τα σχετικά με το μεγάλο αφιέρωμα του Αττάλου του Α’ στην Ακρόπολη, κοντά στο νότιο τείχος της, με πολλά –αν και σχετικώς μικρά– αγάλματα που απάρτιζαν γιγαντομαχία, αμαζονομαχία και σκηνές από μάχες κατά των Περσών και των Γαλατών. Με πολυπρόσωπη επίσης σκηνή αλλά με μεγαλύτερα αγάλματα ήταν και το αφιέρωμα του Ευβουλίδη, που έφθανε σε μήκος τα 26 μ., στον μνημειακό δρόμο που, όπως σημειώθηκε, ένωνε το Δίπυλον με την Αγορά. Αν και από το αφιέρωμα αυτό λίγα πράγματα σώθηκαν, είναι φανερό ότι τόσο η τεχνοτροπία των μαρμάρινων αγαλμάτων όσο και η πρόθεση του έργου ως στοιχείου πολεοδομικής αναδείξεως το κατατάσσουν στα πιο σπουδαία έργα της Ελληνιστικής εποχής.

Ανάλογη, τέλος, ένταξη πλαστικών έργων –σε συντάγματα ή όχι– κατά την ίδια περίοδο αναφέρεται και το συγκρότημα του Θεοφράστου στους κήπους των Περιπατητικών, κοντά στο Λύκειον.




ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΑ

Τον ρόλο των Αθηνών στην εξέλιξη της ελληνιστικής αρχιτεκτονικής τον καταλαβαίνουμε προσεγγίζοντας μορφολογικής και τυπολογικής φύσεως θέματα στα διάφορα –σπουδαία ή όχι– αθηναϊκά κτήρια.

Ο σπουδαιότερος νεωτερισμός της εποχής στον τομέα της αρχιτεκτονικής μορφολογίας είναι η διάδοση του κορινθιακού ρυθμού και η χρήση του σε περιμετρικές κιονοστοιχίες ναών. Και ο νεωτερισμός αυτός ξεκινά από την Αθήνα.

Πράγματι, ο ναός του Ολυμπιείου, τον οποίο άρχισε να ξανακτίζει ο Αντίοχος ο Επιφανής πάνω από τον στερεοβάτη ενός αρχαϊκού κτίσματος μετά το 174 π.Χ., ήταν ο πρώτος περίπτερος ναός κορινθιακού ρυθμού. Ο ρόλος που έπαιξε το αθηναϊκό κτήριο ως άμεσο ή έμμεσο πρότυπο φαίνεται ότι υπήρξε καθοριστικός, δεδομένου ότι ο ρυθμός ο οποίος κατά τον 4ο αι. π.Χ. περιοριζόταν στο εσωτερικό των κτηρίων, ήλθε σε πρώτη σειρά προτιμήσεως κατά τη ρωμαϊκή περίοδο. Πέρα από τις προθέσεις του Αντίοχου, η σημασία του Ολυμπιείου για την ελληνιστική αρχιτεκτονική είναι πολύ μεγάλη.

Ένα δεύτερο αθηναϊκό κτήριο, με τις αρχιτεκτονικές του μορφές, επιβεβαιώνει τον πρωτοποριακό χαρακτήρα των Αθηνών στα ρυθμολογικά θέματα. Ο Joachim von Freeden με πειστικά επιχειρήματα υποστήριξε προ πενταετίας ότι το πασίγνωστο ωρολόγιο του Ανδρόνικου Κυρρήστου δεν είναι ένα ρωμαϊκό κτίσμα, αλλά ένα σημαντικά παλαιότερο ελληνιστικό. Τούτο σημαίνει ότι τα κιονόκρανα των προπύλων του με τα οξύληκτα φύλλα καλάμου στην άνω ζώνη τους όχι μόνον προηγούνται των λοιπών παραδειγμάτων τους αλλά είναι καθαρά ελληνιστικές δημιουργίες παράγωγα δι' απλουστεύσεως των κιονόκρανων κορινθιακού ρυθμού. Όπως φαίνεται άλλωστε, τα κιονόκρανα της μορφής αυτής εφαρμόσθηκαν αργότερα εδώ κατά προτίμηση και συνδέθηκαν γενικότερα με την Αθήνα. Αλλά το Ωρολόγιο του Κυρρήστου παρουσιάζει μορφική πρωτοτυπία, τόσο στις λεπτομέρειες όσο και στο σύνολο, και μάλιστα τόση ώστε να μνημονεύεται από τις αρχαίες πηγές παρά το γεγονός ότι δεν χρησίμευσε ως άμεσο πρότυπο για άλλα κτήρια.
Το ότι δεν κτίστηκαν τότε –πλην του Ολυμπιείου– νέοι ναοί στην Αθήνα, παρεμποδίζει το να μελετήσουμε εδώ τα φαινόμενα της εξελίξεως των δύο λοιπών ρυθμών κατά την ίδια εποχή. Είναι πιθανόν ορισμένες ιδιοτυπίες του 4ου αι. π.Χ. (όπως η χρήση Υμήττειου γκρίζου μαρμάρου σε συνδυασμό με Πεντελικό) να συνεχίσθηκαν. Πέραν όμως της διαπιστωνόμενης καλής τεχνικής εκτελέσεως των αρχιτεκτονικών μορφών σε μάρμαρο, είναι κάπως δύσκολο να ανιχνεύσει κανείς στην αρχιτεκτονική της πόλεως κλασικιστικά φαινόμενα ανάλογα προς εκείνα που διαπιστώνονται για τη γλυπτική της.


Εικόνα 5Οι προθέσεις της Ελληνιστικής εποχής για μνημειακές διαστάσεις και για ανάπτυξη προσόψεων ως απλών επιφανειών εκδηλώνονται στην Αθήνα από τις στοές, για τις οποίες έγινε λόγος. Οι σπουδαιότερες από αυτές δεν προσγράφονται βέβαια στην Αθηναϊκή αρχιτεκτονική· η περγαμηνή τους καταγωγή γίνεται φανερή όχι μόνον από τους επώνυμους δωρητές τους αλλά και από πλήθος στοιχεία. Με αυτές εισήχθη το σκηνογραφικό γούστο της Περγάμου στην Ελλάδα. Στη στοά του Αττάλου (Εικόνα 5) είχε κανείς –πίσω από παρατεταγμένα τιμητικά βάθρα και ανδριάντες– μια απέραντη και ουδέτερη μαρμάρινη πρόσοψη, εκτάσεως 1.350 τ.μ., οργανωμένη έτσι ώστε να μην διαταράσσονται οι καθιερωμένες αναλογικές σχέσεις και συγχρόνως με μια πρωτοφανή για χρηστική στοά πολυτέλεια.

Η εμφανής χρήση τόξων θεωρείται επίσης ένας ελληνιστικός νεωτερισμός. Εισάγεται στην Αθήνα με τα περγαμηνά κτήρια και ως στοιχείο τονισμού μιας πύλης είχε ήδη χρησιμοποιηθεί στην Πριήνη. Αλλά στην Αθήνα το βρίσκαμε αρκετά νωρίτερα στη λεγόμενη «πύλη της ιππομαχίας», σε μια από τις εισόδους της Αγοράς σε συνδυασμό με τα τρόπαια και τον έφιππο ανδριάντα μιας νίκης. Αν η προτεινόμενη αναπαράσταση είναι σωστή, πρόκειται για μια συνειδητή χρήση του τόξου ως στοιχείου θριάμβου. Η Αθηναϊκή πύλη μπορεί έτσι να θεωρηθεί ένα πρωτοποριακό έργο το οποίο προαναγγέλλει τις ρωμαϊκές θριαμβευτικές αψίδες, δύο σχεδόν αιώνες οψιμότερες.

Η βελτίωση της λειτουργικότητας των κτηρίων βρισκόταν επίσης ανάμεσα στις επιδιώξεις της ελληνιστικής αρχιτεκτονικής. Στην Αθηναϊκή Αγορά κατά τον 4ο αι. π.Χ. και την Ελληνιστική εποχή, αναγείρονται ή εκσυγχρονίζονται πολλά διοικητικά κτήρια με σκοπό ακριβώς την καλύτερη λειτουργία τους. Ανάμεσα σ' αυτά ξεχωρίζουν η οπλοθήκη, το νέο βουλευτήριο και το Μητρώον.

Στη Βασίλειο στοά, κάποιες προσθήκες που έγιναν για λόγους λειτουργικούς αποβαίνουν μάλιστα σε βάρος της μορφής του κτηρίου. Εκσυγχρονισμός πραγματοποιείται επίσης στα Γυμνάσια και στο θέατρο του Διονύσου, οι φάσεις IV και V του οποίου αναγνωρίζονται ως ελληνιστικές, όχι όμως και το σκηνικό κτήριο.

Αλλά ακόμα μεγαλύτερο ενδιαφέρον έχουν ίσως κτήρια τα οποία στεγάζουν ειδικές χρήσεις σχετιζόμενες με τις νέες τότε επιστημονικές προόδους. Πρόκειται για τις γνώσεις που διαδόθηκαν με αφετηρία την Αλεξάνδρεια και αντικείμενο την ακριβή μέτρηση του χρόνου. Έτσι, το γνωστό Ωρολόγιο του Κυρρήστου έγινε για να στεγάσει ένα τέτοιο σύστημα μετρήσεων, ενώ παράλληλα η παλαιότερη κλεψύδρα της Αγοράς εκσυγχρονίσθηκε προκειμένου να αξιοποιήσει τις νέες γνώσεις.

Έγινε ήδη λόγος για τις κατοικίες στην Αθήνα από πολεοδομικής πλευράς. Η ευτελής κατασκευή, οι δυσχέρειες χρονολογήσεως και το αποσπασματικό των ανασκαφών είχαν ως αποτέλεσμα να μην μελετηθεί η ελληνιστική οικία εδώ ως αυτοδύναμο θέμα. Φαίνεται, όμως, ότι το είδος του πολυτελούς σπιτιού της εποχής δεν ήταν άγνωστο και στην Αθήνα. Οι πρόσφατες ευκαιριακές ανασκαφές σε όλη την έκταση της αρχαίας πόλεως φέρει στο φως έναν εντυπωσιακό αριθμό λειψάνων από σπίτια, ατελώς χρονολογημένων συνήθως, τα οποία προσφέρονται για μελέτη. Εδώ, πολύ πρόχειρα μπορεί να σημειωθεί ότι αναγνωρίζεται συνήθως ο ένας μόνο από τους χώρους του σπιτιού, ο ανδρών, με την τυποποιημένη κάτοψη (με επτά συνήθως ανάκλιντρα σε περιμετρικά υπερυψωμένη βάση) και με επιμελημένη την κατασκευή (ψηφιδωτά ή κονιάματα στα δάπεδα). Μπορεί επίσης να σημειωθεί η ανεύρεση επιχρισμάτων με χρώματα που απέδιδαν το γνωστό ελληνιστικό σύστημα απομιμήσεως ισοδόμου τοιχοποιίας, όπως εκείνο των σπιτιών της Δήλου και της Πέλλας. Τα επισκευασμένα κατά την Ελληνιστική περίοδο διαμερίσματα του Πομπείου επιβεβαιώνουν άλλωστε τον τρόπο αυτόν διακοσμήσεως του εσωτερικού δωματίου διημερεύσεως και στην Αθήνα.

Τα καθέκαστα της πολιτικής ιστορίας των Αθηναίων κατά το διάστημα των 240 χρόνων μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου είναι αρκετά γνωστά. Ένα βιβλίο που έχει γραφεί γι' αυτήν, του William Scott Ferguson (και στο οποίο προτείνεται ένας χωρισμός σε επτά χρονικές περιόδους) δεν έχει χάσει την αξία του. Είναι φανερό ότι μετά τη μάχη της Χαιρώνειας και την εμπέδωση της Μακεδονικής δυνάμεως με την εκστρατεία στην Ασία, οι Αθηναίοι είδαν το παλιό όνειρο της ηγεμονίας τους να απομακρύνεται ακόμα περισσότερο. Με κλυδωνισμούς ως προς τη δημοκρατική διακυβέρνηση αλλά χωρίς ουσιώδεις μεταβολές στην εσωτερική διοικητική δομή, η Αθήνα πέρασε βαθμιαία σε μια νέα εποχή μειωμένης δραστηριότητας, κάτω από την σκιά των μεγάλων πολιτικών δυνάμεων της εποχής: των Μακεδόνων, των βασιλέων της Αιγύπτου και της Περγάμου, της Ρώμης και του Πόντου.

Η νέα κατάσταση είχε ήδη φέρει την αλληλεξάρτηση της οικονομίας των διαφόρων πόλεων. Η Αθήνα για ένα μεγάλο διάστημα διατήρησε άριστες σχέσεις προς τις ισχυρές δυνάμεις της εποχής και διακινούσαν το εμπόριο των σιτηρών και ως φαίνεται, κράτησε έναν ρόλο εμπορικού κέντρου παρά την παρακμή του παραδοσιακού παλιού τρόπου παραγωγής. Στον κοινωνικό τομέα, η νέα οικονομία θα προβάλει μια μεσαία τάξη επιχειρηματιών, εμπόρων και βιοτεχνών, οι λειτουργίες όμως που επιτελούσε η παλιά αθηναϊκή αριστοκρατία (κι όχι μόνον στα πολιτιστικά ζητήματα) δεν ήσαν καθόλου περιορισμένες.
Αλλά για την αρχιτεκτονική και τη μνημειακή εν γένει εμφάνιση της πόλεως γίνεται καθοριστικής σημασίας το φαινόμενο των δωρεών από τους βασιλείς της Ανατολής. Οι δωρεές δεν περιορίζονταν αποκλειστικά στην Αθήνα. Έχει εκφρασθεί η άποψη ότι δεν ήσαν μόνο πολιτικές πράξεις επιδείξεως φιλελληνισμού από τους βασιλείς αυτούς, αλλά υπέκρυπταν και οικονομικούς στόχους. Εν πάση περιπτώσει, στην Αθήνα, μετά το 197 π.Χ. κυρίως, οι δωρεές επέτρεψαν την πραγματοποίηση των μεγάλων προγραμμάτων που εκσυγχρόνισαν και στόλισαν την πόλη.

Το φαινόμενο κατά κάποιο τρόπο ανατρέπει την παραδεγμένη γενική άποψη ότι οι τέχνες και ιδιαιτέρως η αρχιτεκτονική αναπτύσσονται παράλληλα σε μια ακμαία οικονομία. Πράγματι, στην ελληνιστική Αθήνα η χρηματοδότηση των μεγάλων έργων γινόταν από το εξωτερικό και μεγάλα ποσά επενδύονταν για τον κύριο λόγο ότι η πόλη διατηρούσε το γόητρο της πολιτιστικής εστίας της Ελλάδος.

Έχει σχολιασθεί επανειλημμένως το φαινόμενο αυτό. Συσχετίζεται με τη συνεχή λειτουργία της πόλεως ως μορφωτικού κέντρου (φιλοσοφίας και ρητορικής κατά κύριο λόγο) με τη μεγάλη ευκολία διακινήσεως των φιλοσόφων, των λογίων και των καλλιτεχνών και, τέλος, με τη σημασία της ως καλλιτεχνικού κέντρου αλλά και κέντρου εμπορίας και εξαγωγής έργων τέχνης και εν γένει τεχνουργημάτων. Κυρίως, όμως, συσχετίζεται με τους ανταγωνισμούς των διαδόχων στον πολιτιστικό τομέα και τη ζωηρή τάση αυτοπροβολής τους σ' ένα χώρο με πανελλήνια φήμη. Συγχρόνως, ο Δήμος των Αθηναίων ήταν μέχρις υπερβολής γενναιόδωρος σε τιμές, αναγνωρίζοντας τις βασιλικές ευεργεσίες, γεγονός που είχε επίσης άμεσο και έμμεσο αντίκτυπο στην υποστήριξη των τεχνών.

Νεώτερες μελέτες έδειξαν ότι όχι μόνον ως προς τους αρχιτεκτονικούς τύπους ή τις αρχιτεκτονικές μορφές αλλά και από πλευράς κατασκευής ορισμένα από τα κτήρια που δωρίθηκαν τότε στην Αθήνα ήταν καθαρώς περγαμηνά. Η αποδοχή των δωρεών σήμαινε συνήθως και την αποδοχή των ξένων αρχιτεκτονικών τρόπων.
Η Αθήνα κατά την Ελληνιστική περίοδο, παρά τις αντιξοότητες των καιρών, διατήρησε την ακτινοβολία της. Το μεγάλο της όνομα σε όλα τα πολιτιστικά ζητήματα τη βοήθησε γι' αυτό τότε, όπως και αργότερα κατά την περίοδο των Ρωμαίων αυτοκρατόρων. Όπως φάνηκε από τα προηγούμενα, η Αθήνα προσαρμόστηκε στο γενικό ύφος της εποχής αλλά δεν ήταν ετερόφωτη. Έχοντας μια τεράστια πολιτιστική παράδοση, αν και αποδέχθηκε σε πολλά τα ξένα πρότυπα, δεν έπαψε να πρωτοτυπεί· σε μερικά ζητήματα μάλιστα φαίνεται ότι ήταν πρωτοπόρος, θα μπορούσε λοιπόν να πει κανείς ότι ως κέντρο έπαιξε έναν διπλό ρόλο, άλλοτε αποδεχόμενη αμετάβλητες τις ξένες ιδέες και άλλοτε διαδίδοντας τις δικές της. Όπως και να ‘χει, για πολλές γενιές ανθρώπων μετά τον Μέγα Αλέξανδρο, η Αθήνα ήταν ο κατ' εξοχήν τόπος παιδείας στην κυρίως Ελλάδα, αυτός που προσέφερε τόσο στους πολίτες της όσο και στους πολυάριθμους ξένους που φιλοξενούσε μια υψηλή ποιότητα ζωής και μια εντύπωση συμμετοχής σε ό,τι καλύτερο διέθετε τότε ο ελληνισμός.


_____________
*Το κείμενο αυτό παρουσιάστηκε σε αγγλική γλώσσα στο 13ο Διεθνές συνέδριο Κλασικής Αρχαιολογίας, στο Βερολίνο, το 1988 και περιλαμβάνεται στα πρακτικά του Akten des XIII. Internationalen Kongresses für klassische Archäologie, Berlin, 1988. Mainz am Rhein 1990, 267-274.
> Πολεοδομικά
> Αρχιτεκτονικά